‘Negeer de rechtmatige belangen van Rusland in de wereld niet’

Jammer genoeg voor de Oekrainiers en de Georgiërs, maar first things first’, schrijft professor Internationale Politiek Tom Sauer. ‘Eerst de relaties met Rusland verbeteren, en dan pas die van de Oekrainers en Georgiërs.’

De bezetting van de Krim en het gestook in Oost-Oekraine door Rusland is op geen enkele manier goed te praten. Als er één grondregel in de internationale politiek bestaat, dan is het wel dat men anderman’s grondgebied met rust laat. Maar doen alsof die actie niets met ons westers beleid te maken heeft, is de kop in het zand steken. Akkoord dat de Russische president Poetin buitenlands beleid misbruikt voor binnenlandse doeleinden, een andere constante in de internationale politiek. Door de nationalistische kaart te trekken heeft Poetin de kritiek op het Kremlin en zijn persoon, in de vorm van massabetogingen in de jaren 2011-2012, in de kiem kunnen smoren. Maar dat neemt niet weg dat Poetin handig gebruik heeft gemaakt van geostrategische blunders van formaat door het Westen. Waarbij eens te meer de VS Europa heeft aangemoedigd om verder te gaan in het provoceren van Rusland dan Europa oorspronkelijk van plan was.

Om de reactie van Poetin te begrijpen, moeten we teruggaan naar het einde van de Koude Oorlog. Hoe winnaars omgaan met verliezers is niet onbelangrijk. Napoleon – daaraan worden we nu dagelijks opnieuw herinnerd – verloor de slag van Waterloo, maar Frankrijk werd kort nadien op een constructieve manier opgenomen in het Concert Européen. Dat heeft decennialang stabiliteit en vrede opgeleverd. Duitsland percipieerde Versailles (1919) als Das Diktat, wat mede als aanleiding van de tweede wereldoorlog wordt aanzien. Een voorbeeld zoals het niet moet. In 1945 hebben we onze les geleerd en heeft de VS ervoor gezorgd dat Duitsland en Japan, mits controle, economisch konden groeien, en opnieuw belangrijke actoren in de wereldpolitiek werden.

Het einde van de NAVO

Volgt de implosie van de Sovjet-Unie in 1991 waarbij de rompstaat Rusland achterblijft met een kleinere bevolking, een veel kleiner territorium en BNP, en vooral met een zeer klein zelfbeeld. De vraag die ons nu achtervolgt is: hebben wij, winnaars van de Koude Oorlog, er alles aan gedaan om Rusland op een adequate manier op te nemen in het wereldgebeuren ? Het is niet dat we Rusland een Diktat hebben opgelegd, maar het Westen had het – achteraf bekeken – veel, veel beter kunnen doen. The bottom-line is vooral dat Rusland niet als gelijke partner werd geïntegreerd in de bestaande Europese veiligheidsarchitectuur. Die architectuur bestond toen uit twee allianties, twee collectieve defensieorganisaties: de NAVO en het Warschaupact. Dat zijn organisaties die per definitie opgericht zijn om sterk te staan tegen een externe vijand. Het Warschaupact hield simpelweg op te bestaan in 1991. Logisch ware geweest dat ook de Noordatlantische Veiligheidsorganisatie (NAVO) de stekker zou hebben uitgetrokken. Zelfs Realisten zoals Prof. John Mearshimer (University of Chicago) voorspelden op dat moment het einde van de NAVO omdat allianties per definitie tijdelijk zijn.

Wat er dan gebeurt is hoogst merkwaardig. De NAVO houdt niet op te bestaan. Aan nieuwe externe vijanden voor de Alliantie geen gebrek: proliferatie van massavernietigingswapens, schurkenstaten, etnische conflicten (zoals in de Balkan), nadien ook terrorisme. Rusland wordt als zwakke speler aanzien en grotendeels genegeerd. Dat is een eerste strategische blunder. Het is niet omdat de nummer twee veel kleiner wordt dat het geen wereldspeler meer is. Gorbatchov moet met tegenzin akkoord gaan met de Duitse hereninging, maar wordt tijdens de voorafgaande onderhandelingen in februari 1990 meermaals – zij het mondeling – beloofd dat de NAVO niet zal uitbreiden naar het Oosten, zowel bij monde van de Amerikaanse als de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, respectievelijk James Baker en Hans-Dietrich Genscher. En wat doet de NAVO ? Uitbreiden. Niet één, maar twee keer. Hoe denkt u dat het Kremlin zich dan voelt ? Verder laat de VS haar tactische kernwapens uit de Koude Oorlog in West-Europa (waaronder Kleine Brogel) rustig liggen, terwijl Rusland de hare heeft moeten terugtrekken uit Oost-Europa. Meer nog, de VS en de NAVO installeren raketschilden in Oost-Europa. Het moge duidelijk zijn: Rusland voelt zich niet gerespecteerd. Je kan dat als Rus één keer laten gebeuren. Twee keer, of drie keer. Maar op een bepaald moment wordt een rode lijn overschreden.

Rode lijn

Die rode lijn is de grens tussen het Westen enerzijds en Georgië en Oekraine anderzijds. Op de NAVO top van Boekarest in 2008 beloven wij, dankzij het pushen door president Bush tegen de Europeanen in, dat zowel Georgië en Oekraine lid zullen worden van de NAVO. Beide landen zijn directe buurlanden van Rusland, van geostrategisch belang als veiligheidsbuffer voor Rusland, met ondermeer de haven Sebastopol in de Krim. Zowel Napoleon als Hitler stonden aan de poorten van Moskou. Moeten we dan verbaasd zijn dat enkele maanden na die top Rusland Georgië provoceert en aanvalt ? En nog hebben we onze les niet geleerd. Ook Oekraïne zal worden opgevrijd, ditmaal door de EU. Eurocraten die ongetwijfeld de beste bedoelingen hadden en een economische win-win voor zowel Oekraine als de EU bijna op zak hadden, waren even vergeten dat er ook nog zoiets bestaat als geopolitiek en veiligheidsbelangen. Rusland werd opnieuw niet (of te weinig) betrokken. En de rest van het verhaal kent u.

Dat verhaal, zoals de meeste andere verhalen uit de rest van de wereld, komt tot u via de beeldbuis. Als we van Rusland iets horen of zien, steeds geduid door een Jan-Balliauw-uit-Moskou, gaat het over modernisering van het Russisch kernwapenarsenaal, het showen van wapensystemen op het Rode Plein, grootschalige oefeningen aan de grenzen van de NAVO, Russische bommenwerpers die het territorium van NAVO lidstaten schenden, en dergelijke meer. Dat ook de VS haar atoomwapenarsenaal moderniseert, dat ook de NAVO grootschalige oefeningen houdt in de Baltische Staten, enz wordt veel minder getoond. En bovenstaande (meer kritische) analyse over het waarom van die stekelige Russische houding komt niet of nauwelijks aan bod in de reguliere media.

Moraal van het verhaal, niet van idealisten, maar van Realisten: negeer de rechtmatige belangen van grote actoren in de wereld niet. Om gezamenlijke problemen in de wereld helpen op te lossen, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten (Iran, Syrië, Israël-Palestina,…), op vlak van proliferatie, energie, maritieme veiligheid, enz, hebben we Rusland nodig.

Eerst Rusland, dan pas Oekraïne en Georgië

Dus als we dit ernstig conflict met Rusland willen de-escaleren, dan zullen we opnieuw rekening moeten houden met de rechtmatige belangen van Rusland. Hetzelfde Realisme zegt ook: dat we meer moeten rekening houden met de belangen van grote dan van kleinere staten. Jammer genoeg voor de Oekrainiers en de Georgiërs, maar first things first. Eerst de relaties met Rusland verbeteren, en dan pas die van de Oekrainers en Georgiërs. Vanuit humanitair oogpunt is dat een ramp, maar vanuit geostrategisch oogpunt op dit moment verkiesbaar. De bedoeling moet alvast zijn dat eens de relaties met Rusland genormaliseerd zijn, de relaties met Oekraine en Georgië automatisch ook zullen verbeteren. De pijl andersom werkt niet. Dat weet elkeen die een cursus Internationale Betrekkingen gevolgd heeft. President Bush en de Eurocraten blijkbaar dus niet. We zijn met onze neus in ieder geval op de feiten gedrukt. De klap is hard aangekomen. Vraag het maar aan de Nederlanders.

Concreet betekent dit dat Oekraine en Georgië het lidmaatschap van de NAVO op hun buik mogen schrijven, en dat deze landen een soort bufferzone zullen blijven (zoals ook Kissinger aanbeveelt) zolang dat Rusland niet op een gelijkwaardige manier wordt opgenomen in de Europese veiligheidsarchitectuur. Dat laatste is enkel mogelijk als Rusland volwaardig lid wordt van de NAVO, die op dat moment een substantiële gedaanteverwisseling zal moeten ondergaan. Nog logischer zou zijn dat de NAVO ophoudt te bestaan of tenminste wordt omgevormd tot een collectieve veiligheidsorganisatie (in plaats van collectieve defensieorganisatie), dus niet gericht tegen een externe vijand. Tot zolang zullen we met de regelmaat van de klok gelijkaardige conflictsituaties (of erger) te maken krijgen. Waarbij provocaties en schermutselingen kunnen escaleren. Waarbij men altijd weet waaraan men begint, maar nooit waar het eindigt.

Op korte termijn dienen de diplomatieke banden met Rusland opnieuw worden opgeschroefd, om te beginnen de militair-militaire relaties, al was het maar om een communicatielijn open te houden en escalaties te land, ter zee of in de lucht te voorkomen. In plaats van de Russische diplomaten uit het NAVO gebouw in Evere te weren, zouden we er beter opnieuw mee aan tafel gaan zitten. Vertrouwenwekkende maatregelen moeten gezocht en gevonden worden, al dan niet via wapenbeheersing. Werk genoeg aan de winkel. Het INF en het CFE verdrag, die resp. de middellange afstandsraketten en de conventionale wapens omvatten, liggen momenteel op apegapen. Nucleaire wapenbeheersing zit in het slop. Ik ben niet de grootste voorstander van raketschilden, maar als de Russen kunnen overtuigd worden om samen met ons aan een raketschild te werken, zoals ooit door hen voorgesteld, kan dat een opstapje zijn naar samenwerking op andere vlakken. Het doel heiligt (soms) de middelen.

Kernwapens

En kan de NAVO ook niet eens een positieve geste doen na al die blunders door bijvoorbeeld eindelijk de resterende tactische kernwapens uit West-Europa weg te halen ? De NAVO stelt zelf in het laatste Strategisch Concept dat de ‘supreme guarantee’ door de strategische kernwapens (van de VS, het VK en Frankrijk) wordt geleverd. De tactische worden niet (meer) vermeld. De Baltische Staten gaan we toch niet met kernwapens verdedigen. Dat weet God en klein pierke. Een recente opiniepeiling (Pew Survey) wees zelfs aan dat de meerderheid van de Duitsers en de Fransen zelfs niet eens de Baltische Staten willen verdedigen in geval van een aanval. Laat staan dat we kernwapens gaan inzetten. De Baltische Staten moeten op een geloofwaardige manier ge-reassured worden, lees met conventionele wapensystemen. Wat de NAVO ook begrepen heeft. Wie weet dat Rusland na de terugtrekking op een positieve manier reageert ? Zo is het ook gegaan in 1990-1991 betreffende eerdere reducties van tactische kernwapens.

Toegepast op ons land: de controversiële (want dure) beslissing die in de lucht hangt om de Belgische gevechtsvliegtuigen te vernieuwen moet losgekoppeld worden van het nucleaire. Met andere woorden, de opvolger van de F-16 (die er pas binnen 10 jaar aan komt) moet niet meer dual-capable zijn, lees zowel conventionele als nucleaire wapens kunnen vervoeren. Zeker niet op een moment dat de rest van de wereld op een punt staat een multilateraal verdrag te onderhandelen voor een verbod op kernwapens. De Belgische regering moet dat nu met zoveel woorden vastleggen in de Defensienota die er zit aan te komen. De Belgische bijdrage tot de NAVO, zolang die nog bestaat, moet op een minder laffe manier gebeuren dan het relatief goedkoop stationeren van massavernietigingswapens, die gegeven het moderne internationale humanitair recht niet zullen kunnen worden ingezet.

Dat alles betekent niet dat we de inname van de Krim door Rusland moeten erkennen of dat we de economische sancties onmiddellijk moeten terugschroeven. Voor wat hoort wat. Maar een oplossing vraagt zowel stokken als wortels. De stok is zichtbaar. De wortel niet. De plooien tussen België en Rusland zijn na het recente Yukos geschil glad gestreken. Ziehier een oproep aan onze diplomaten om op hetzelfde élan door te gaan en nog een tandje bij te steken.