‘Neerhalen Russisch vliegtuig komt beide partijen duur te staan’

Hoe kunnen we de militaire actie van Turkije, om een Russische straaljager boven de grens met Syrië neer te halen, begrijpen? En wat zijn de mogelijke gevolgen voor de bilaterale relaties tussen Rusland en Turkije?’, vraagt Niels Smeets (KU Leuven) zich af.

Op 24 november haalde een Turkse F-16 een Russische bommenwerper van het type SU-24 uit de lucht in het grensgebied met Syrië. Hoe kunnen we die militaire actie begrijpen, en wat zijn de mogelijke gevolgen voor de bilaterale relaties tussen Rusland en Turkije?

Turkmenen

De Turkse president Recep Erdogan verdedigde dat het Russische vliegtuig boven Turks grondgebied vloog, en na niet minder dan tien waarschuwingen heeft ingegrepen. Brokstukken die terechtkwamen op onschuldige Turkse burgers zouden deze versie moeten onderbouwen. In dit opzicht gaat de militaire actie om het verdedigen van het Turkse luchtruim.

Er zit echter meer achter. Begin oktober werd het Turkse luchtruim reeds geschonden door Russische bommenwerpers. Dat de Russen niet alleen IS maar ook andere oppositietroepen onder vuur nemen, en in het bijzonder de Syrische Turkmenen die zich verzetten tegen het Assad-regime, zette Turkije er eerder al toe aan om tot een bijeenkomst van de VN-Veiligheidsraad op te roepen met de vraag die Turkse minderheid in Syrië te beschermen. Het doet bovendien erg denken aan het Russische argument Russische minderheden te beschermen in Oekraïne.

Al-Assad

Rusland daarentegen houdt voet bij stuk dat hun bommenwerper niet boven het Turkse, maar wel degelijk boven Syrisch grondgebied is aangevallen. Aanwijzingen hiervoor zijn dat de twee piloten op Syrisch grondgebied zijn terechtgekomen, waarna een van hen onder vuur werd genomen. Een Russische reddingshelikopter werd kort nadien ook uit de lucht gehaald. Bovendien vormde het Russische vliegtuig geen dreiging voor Turkije, noch de Turkmeense opposanten gezien de bommencampagne hoofdzakelijk gericht was tegen Syriëstrijders afkomstig uit Rusland, zo stelt Vladimir Poetin.

Aan de basis van deze verschillende standpunten liggen tegengestelde belangen. Rusland steunt het Assad-regime, daar waar Turkije oppositiegroeperingen in bescherming neemt met als doel de Syrische leider ten val te brengen.

Reactie van Witte Huis

Tot groot ongenoegen van Rusland, maar niet geheel onverwacht, steunen de VS hun NAVO-bondgenoot Turkije en leggen zo de schuld gedeeltelijk bij Rusland. President Barack Obama stelde in het bijzijn van de Franse president François Hollande dat Turkije het recht heeft zijn grondgebied en luchtruim te verdedigen. Bovendien vroeg Rusland om problemen wanneer het operaties uitvoert nabij de Turkse grens.

President Vladimir Poetin moet dan ook zijn pijlen richten op IS, en niet op ‘gematigde’ oppositiegroepen gesteund door Turkije. Die oppositiegroepen zullen namelijk mogelijk deel uitmaken van de toekomstige Syrische regering. Ook de VS blijft dus bij het standpunt dat al-Assad moet vertrekken, in lijn met de diplomatieke onderhandelingen in Wenen. Tegelijk stelt de Amerikaanse president zichzelf ten doel een verdere escalatie te voorkomen.

Furieuze Russische respons

Poetin ziet het voorval echter niet los van de NAVO. Dat Turkije in plaats van eerst overleg te plegen met Rusland ervoor koos om de NAVO-partners te consulteren, schoot de Russische president in het verkeerde keelgat: ‘Het is alsof wij [de Russen] een Turks vliegtuig hebben neergeschoten.’

Bovendien acht Poetin Turkije medeplichtig aan terrorisme, waarop hij harde maatregelen aankondigde. Een militaire confrontatie tussen Turkije en Rusland werd alvast uitgesloten door Minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov. Economische maatregelen zijn daarentegen meer waarschijnlijk.

Populaire vakantiebestemming

Het Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken raadde zijn onderdanen dinsdag al af om naar Turkije te reizen. Voor Turkije zijn Russische toeristen de tweede grootste groep, naast de Duitsers, waardoor aan dit negatief advies aanzienlijke economische gevolgen voor Turkije vasthangen. De Russische toerist is daarmee echter ook niet onmiddellijk gebaat. Turkije is tot op heden de populairste vakantiebestemming. Vorig jaar brachten 4,5 miljoen Russen hun vakantie door in Turkije. Deze maatregel volgt in een reeks andere beperkingen zoals het recente reisverbod naar Egypte in antwoord op het neerhalen van het Russische passagiersvliegtuig boven de Sinaï. Daarnaast kwam het Russische reisbudget al eerder op de helling te staan als gevolg van de devaluatie van de roebel.

Turkije en Rusland werkten bovendien ook samen aan een alternatieve gasroute vanuit Rusland naar de EU, die doorheen Turkije zou lopen. Gazprom en zijn Turkse tegenhanger Botas tekenden voor deze zogenaamde ‘Turkish Stream’ eind vorig jaar nog een memorandum. Het project zou de transit doorheen Oekraïne naar Turkije overbodig maken zodat zowel Rusland als Turkije minder afhankelijk zouden worden van transitlanden. De capaciteit van het pijplijnproject werd eerder dit jaar al gehalveerd omwille van een prijsdispuut, maar met het neerhalen van de Suchoi-24 bommenwerper wordt de toekomst van dit project nu helemaal precair.

Handelspartner

Daarnaast was Turkije een van de weinige NAVO-landen dat zich niet aansloot bij de Westerse sancties tegen Rusland, waardoor het land ook geen doelwit werd van het Russische importverbod op groenten, fruit en zuivelproducten. Turkije ontpopte zich als een alternatieve exporteur van deze levensmiddelen om zo het wegvallen van Westerse exportgoederen gedeeltelijk op te vangen. Turkije is daarenboven de vijfde grootste handelspartner van Rusland. Het voorstel van een vrijhandelszone tussen Rusland en Turkije lijkt voorlopig ook van tafel geveegd.

Wat de harde maatregelen precies zullen zijn, is op het moment van schrijven nog niet volledig duidelijk, maar er hangt voor beide partijen wel een stevig prijskaartje aan vast.

Niels Smeets, wetenschappelijk medewerker in de onderzoeksgroep Rusland en Eurazië van de KU Leuven, studeerde ook Politieke Wetenschappen aan Staatsuniversiteit Sint-Petersburg.