Na Franciscus: wordt de volgende paus een conservatief tegenwicht?

Een conclaaf van 135 kardinalen zou een nieuwe paus kunnen kiezen die erg verschilt van paus Franciscus.

De dood van paus Franciscus vindt plaats op een moment van wereldwijde instabiliteit. De paus had een invloedrijke rol en met zijn overlijden verdwijnt een morele leider van het wereldtoneel. Franciscus was bijvoorbeeld erg duidelijk in de afkeuring van het harde migratiebeleid van de Amerikaanse president Donald Trump. De plannen om miljoenen illegale migranten uit de VS te deporteren noemde hij in januari nog een ‘ramp’.

De Argentijnse paus was sowieso al geen grote bewonderaar van de Verenigde Staten, noch van het ongebreidelde kapitalisme. Als Latijns-Amerikaan had hij van dichtbij enkele minder fraaie kanten van het Amerikaanse buitenlandse beleid gezien. Franciscus benadrukte dat de katholieke sociale leer niet alleen het marxisme veroordeelt, maar ook een vrijemarktkapitalisme zonder remmen. In zijn boek Evangelii Gaudium (De vreugde van het evangelie) fulmineerde hij tegen ‘een economie van uitsluiting en ongelijkheid’ want, zo schreef hij: ‘Zo’n economie doodt.’

Abortus en Gaza

Zijn ideeën over klimaatverandering stonden haaks op die van Trump en diens aanhang. ‘We moeten ons engageren voor de bescherming van de natuur en onze persoonlijke en gemeenschappelijke gewoontes veranderen’, zei hij vorig jaar nog. Conservatieve Amerikanen reageerden met verontwaardiging en zelfs pure woede op zijn vermaningen en oproepen. Ironisch genoeg was de laatste internationale figuur die de paus ontmoette voor zijn dood de Amerikaanse vicepresident JD Vance.

De paus en de Amerikaanse president vonden wel een zekere overeenstemming over abortus en ook over de noodzaak om de conflicten in Oekraïne en Gaza te beëindigen, vonden ze een voorzichtige gemeenschappelijke basis. Maar die raakpunten waren onvoldoende om een botsing van waarden en wilskracht te vermijden. Integendeel, op 20 december benoemde Trump Brian Burch, een uitgesproken criticus van Franciscus, tot zijn gezant bij de Heilige Stoel. De paus leek te reageren met de benoeming van kardinaal Robert McElroy tot aartsbisschop van Washington D.C. – McElroy is een vurige pleitbezorger van migranten. De frontlijnen voor een ideologische clash lagen klaar.

135 kardinalen jonger dan 80

Die clash komt er nu niet – tenzij de kardinalen die zijn opvolger kiezen, opnieuw gaan voor iemand als Franciscus. Dat lijkt voor buitenstaanders logisch. Van de 135 kardinalen onder de 80 jaar die mogen stemmen in het volgende conclaaf, werden er maar liefst 108 benoemd door Franciscus zelf. Maar pausverkiezingen, die katholieken beschouwen als geïnspireerd door de Heilige Geest, kennen vaak verrassende uitkomsten. Ook Franciscus werd in 2013 verkozen door een kiescollege dat vrijwel volledig bestond uit kardinalen die benoemd waren door zijn twee conservatieve voorgangers: Johannes Paulus II en Benedictus XVI.

Een progressieve paus is dus geen uitgemaakte zaak. Ten eerste zijn er de omstandigheden. Franciscus werd, in zijn eigen woorden, ‘van het einde van de wereld’ geplukt, en hij benoemde vaak kardinalen uit nog verder afgelegen regio’s. Zo is de apostolische prefect van Ulaanbaatar, de hoofdstad van Mongolië, bijvoorbeeld een van de kiesmannen van zijn opvolger. Gevolg? Veel kardinalen kennen elkaar nauwelijks. Dat maakt hen mogelijk nog vatbaarder voor de invloed van een goed georganiseerde lobby. En geen enkele lobby in de Kerk is beter georganiseerd dan die van de conservatieve Amerikaanse kardinalen.

Pausmateriaal

Een tweede reden: paus Franciscus benoemde niet alleen progressievelingen. Zeker in Afrika zijn liberale bisschoppen en aartsbisschoppen dun gezaaid. In veel gevallen had de paus weinig keuze en benoemde hij de bekwaamste traditionalist die beschikbaar was. Dat verklaart wellicht waarom Afrika ondervertegenwoordigd is in het komende conclaaf. Ongeveer een vijfde van de wereldwijde katholieke bevolking is Afrikaans, maar Afrikaanse kardinalen zullen slechts één op de acht stemmen uitbrengen.

En dan is er nog de manier waarop pausen gekozen worden. Voor het eigenlijke conclaaf voeren de kardinalen enkele dagen informele gesprekken. Die dienen deels om elkaar beter te leren kennen en om uit te maken wie papabile is – pausmateriaal, zeg maar. Daarnaast proberen de kardinalen het tijdens die gesprekken eens te raken over de belangrijkste uitdaging waarmee de Kerk te kampen heeft. En die keuze weegt zwaar door in de pauselijke verkiezing.

In Vaticaanse kringen wordt weleens gezegd dat in 2005 de Nigeriaanse kardinaal Francis Arinze wellicht paus was geworden, als de kardinalen besloten hadden dat de grootste uitdaging van het katholicisme de opkomst van de islam was. Maar ze vonden de ontkerkelijking van Europa het grootste probleem en dus verkozen ze een Duitser: Joseph Ratzinger, die Benedictus XVI werd.

Ontkerkelijking en seksuele schandalen

Franciscus werd verkozen om het Vaticaanse bestuur te hervormen en hij moest ook de bisschoppensynodes in Rome meer gezag en invloed geven. Die eerste doelstelling bereikte hij in 2022 met een nieuwe Vaticaanse grondwet, maar de tweede blijft voorlopig eerder een droom dan een verwezenlijking. Dat komt ook omdat Franciscus soms de aanbevelingen van de synodes negeerde, als die tot besluiten kwamen die hij niet deelde.

Wat wordt het thema dat het dringendst aangepakt moet worden? Dat zou het versterken van de synodes kunnen worden. Maar er zijn ook andere opties. De voortschrijdende ontkerkelijking, bijvoorbeeld, niet alleen in West-Europa en Noord-Amerika, maar ook in katholieke regio’s van Oost-Europa en Latijns-Amerika. Of die andere aanhoudende zorg: de schandalen rond seksueel misbruik van minderjarigen door geestelijken. Of wordt het de opkomst van China en komt er een paus uit Azië?

Welk thema uiteindelijk ook als richtinggevend wordt gekozen, het is niet uitgesloten dat een bepaald soort conservatief dat beter kan aanpakken dan een van de progressieven – hoe papabile die ook mag zijn.