Na dood van twee Belgen in Zuid-Afrika: opvallende lacunes in het onderzoek

In de zomer van 2018 kwamen in Zuid-Afrika kort na elkaar twee Belgen om het leven in verdachte omstandigheden. Zowel Zuid-Afrika als het Belgische federaal parket openden onderzoeken naar de overlijdens van Thomas Ngeze en Pieter-Jan Staelens. De RTBF, Knack, Le Soir en Forbidden Stories stellen vast dat het Zuid-Afrikaanse onderzoek vol lacunes zit.

Zondag 10 juni 2018, een drukke wijk in de Zuid-Afrikaanse hoofdstad Johannesburg. Rond halfeen ’s middags treft een kamermeisje op de zevende verdieping van een backpackershotel het levenloze lichaam van Thomas Ngeze aan. De 27-jarige Belg-Rwandees hangt aan een rail in de douche. Onder zijn voeten ligt een omgevallen krukje.

Ngeze kwam na de Rwandese genocide van 1994 als peuter in België aan. Hij is de zoon van Hassan Ngeze, een Hutu-extremist die door het Rwandatribunaal tot 35 jaar gevangenisstraf werd veroordeeld voor zijn aandeel in de genocide tegen Tutsi’s. Hassan Ngeze zit momenteel zijn straf uit in Mali.

Na een jeugd in Brugge studeerde Thomas Ngeze af als jurist aan de Universiteit Gent en specialiseerde hij zich in internationaal recht. Later was hij naar Zuid-Afrika vertrokken om er stage te lopen. Kort daarvoor had hij ook Rwanda bezocht, waar hij zich zou hebben vastgebeten in het dossier van zijn vader. Die had een verzoek tot vervroegde vrijlating ingediend.

Autopsierapport

Wat denkt de Zuid-Afrikaanse politie over de dood van Ngeze? ‘Dood door ophanging’, staat te lezen in het autopsierapport dat de RTBF in Zuid-Afrika kon inkijken. Uit de autopsie bleek ook dat Ngeze 1,8 promille alcohol in het bloed had. Sporen van verweer werden niet aangetroffen. De Zuid-Afrikaanse politie sluit kwaad opzet uit, laat ze weten in een officiële reactie. Het onderzoek naar de zaak-Ngeze is wat betreft de Zuid-Afrikaanse politie een afgesloten zaak: Ngeze pleegde zelfmoord.

Toch blijkt uit rondvraag bij Zuid-Afrikaanse politieagenten met wie RTBF kon spreken dat ook zij niet in de zelfmoordtheorie geloven.

Autowrak

Een maand na de ontdekking van Ngeze’s levenloze lichaam komt in Zuid-Afrika nog een tweede Belg om het leven. Op 29 juli 2018 wordt de Belgische advocaat Pieter-Jan Staelens (36) zwaar verbrand aangetroffen bij een brandend autowrak in het kuststadje Hermanus, op zo’n 100 kilometer van Kaapstad.

Staelens, net als Ngeze afkomstig uit Brugge, woonde sinds drie jaar met zijn gezin in Zuid-Afrika. Hij was er actief in de hernieuwbare-energiesector.

Staelens en Ngeze hadden ook een band: toen Staelens nog in Brugge woonde, was hij samen met zijn vader advocaat van de familie Ngeze. Kort voor zijn dood had Staelens op verzoek van de familie Ngeze contact opgenomen met de Zuid-Afrikaanse politie om dieper in te gaan op het overlijden van Thomas Ngeze.

Ooggetuigen niet ondervraagd

Volgens het Zuid-Afrikaanse autopsierapport kwam Staelens om door brandwonden. Net als bij Ngeze werden er ook op zijn lichaam geen verwondingen, kogelwonden of sporen van verweer teruggevonden. Dat Staelens zelfmoord zou hebben gepleegd, lijkt echter onwaarschijnlijk. Maar waterdicht bewijs van een moord ontbreekt eveneens, zegt de Zuid-Afrikaanse politie.

Het Zuid-Afrikaanse onderzoek lijkt maar halfslachtig te zijn gevoerd. In het onderzoeksdossier is bijvoorbeeld geen rapport van een branddeskundige terug te vinden. Er werd geen telefonisch onderzoek uitgevoerd. En er werden amper drie verklaringen afgenomen – van twee politieagenten en de weduwe van Staelens.

‘Ik zat op de stoep van mijn huis toen ik dikke zwarte rook zag’, vertelde een van de buren aan het RTBF-team dat ter plaatse ging in het kader van het Rwanda Classified-project. ‘Ik zag dat de VW Amarok in brand stond en dat er een been onder lag. De banden waren verbrand, de velgen rustten op de grond. Dus zijn been zat vast onder het wrak en hij kon het niet loskrijgen. Ja, ik was in tranen. Omdat ik hem niet kon helpen. Iemand stierf voor mijn ogen… Voor mij was het geen zelfmoord.’

Opmerkelijk: deze kroongetuige, die ook beweert in de buurt een verdachte zwarte Audi te hebben gezien, werd niet ondervraagd door de politie.

En er is meer. Kort na de dood van Staelens werd er ingebroken in het huis van het gezin. Drie laptops werden gestolen. De Zuid-Afrikaanse politie opende een tweede onderzoek, maar vingerafdrukanalyses leverden niets op. Een voor de hand liggende zoektocht via geolocatie om het gestolen materiaal te vinden, is nooit uitgevoerd.

‘Dit stinkt van alle kanten’

Kort na de dood van beide Belgen opende ook het Belgische federaal parket twee onderzoeken naar de overlijdens van Staelens en Ngeze. Ze zijn in handen van een Brugse onderzoeksrechter.

Alleen al het feit dat België zelf onderzoeken heeft geopend, toont dat er op z’n minst twijfel is bij de zelfmoordtheorieën. Dat krijgen we ook te horen wanneer we off the record spreken met verschillende bronnen die vertrouwd zijn met de case. ‘Dit stinkt van alle kanten’, zegt de ene. ‘Het is zeer plausibel dat Ngeze en Staelens vermoord zijn. Het toeval is te groot’, zegt een andere.

Het dossier Ngeze-Staelens is een van de elementen waarop België zich baseert om de voorgestelde Rwandese ambassadeur voor België, Vincent Karega, te weigeren. Karega was Rwandees ambassadeur in Zuid-Afrika toen Ngeze en Staelens om het leven kwamen – al zijn er geen bewijzen dat hij iets met de overlijdens te maken heeft.

Rechtshulpverzoek

De justitiële samenwerking met Zuid-Afrika verloopt erg moeizaam. Al in 2018 stuurde het federaal parket een rechtshulpverzoek naar de regenboognatie. ‘We wachten nog altijd op een antwoord’, zegt Frédéric Van Leeuw, tot recent hoofd van het federaal parket. ‘Ik ben zelf in 2019 naar Zuid-Afrika gegaan en heb er gesproken met de lokale autoriteiten. België heeft het onderzoek naar de dood van beide mannen altijd heel serieus genomen. Het probleem is Zuid-Afrika ervan te overtuigen om deze kwestie ook daadwerkelijk serieus te nemen. We moeten hen blijven aansporen om vooruitgang te boeken, want wij zijn afhankelijk van hen.’

Een actieve boycot van het Zuid-Afrikaanse onderzoek wordt door het federaal parket niet uitgesloten, zegt Van Leeuw: ‘Het is een mogelijkheid dat het onderzoek actief vertraagd wordt.’ Een andere mogelijkheid is een gebrek aan organisatie. ‘Sinds 2019 zijn er in Zuid-Afrika al drie procureurs-generaal op post geweest. Er is een grote instabiliteit bij justitie.’

Dat er een link is tussen Ngeze en Staelens is opvallend, zegt Van Leeuw. ‘We hebben onze hypotheses. Aangezien beide mannen elkaar kenden is het vanzelfsprekend dat we die link onderzoeken. Maar dat maakt deel uit van het lopend onderzoek.’

Heeft het Rwandese regime mogelijk een hand gehad in de dood van de twee Belgen? Ook over die hypotheses blijft Van Leeuw op de vlakte. ‘We zullen zien wat het onderzoek blootlegt.’ Van Leeuw sluit niet uit dat het federaal parket in de toekomst opnieuw naar Zuid-Afrika gaat.

Het Zuid-Afrikaanse Openbaar Ministerie bevestigt dat het een verzoek om wederzijdse rechtshulp heeft ontvangen in verband met de overlijdens van Ngeze en Staelens. ‘Deze zaken worden momenteel onderzocht door de Zuid-Afrikaanse politie’, klinkt het. ‘Het onderzoek bevindt zich in een zeer vergevorderd stadium.’