Na de ‘zomer van sabotage’: de spionnen van Poetin broeden op wereldwijde chaos

Rusland voert een revolutionair plan uit van sabotage, brandstichting en moordaanslagen. Vooral in Europa is die sabotage toegenomen. In de komende maanden en jaren zullen er nog veel grenzen overschreden worden.

‘We hebben brandstichting, sabotage en nog veel meer gezien: gevaarlijke acties die met toenemende roekeloosheid worden uitgevoerd’, verklaarde Ken McCallum, het hoofd van het Britse binnenlandse veiligheids- en contraspionageagentschap MI5. Hij gaf een zeldzame update over de dreiging die uitgaat van Rusland en de GRU, de militaire inlichtingendienst van dat land. ‘De GRU in het bijzonder is op een langdurige missie om chaos te veroorzaken in Britse en Europese straten’, zei hij op 8 oktober.

De oorlog van Rusland in Oekraïne gaat van bij het begin gepaard met toenemende agressie, subversie en inmenging elders. Vooral de Russische sabotage in Europa is danig toegenomen. ‘Het risiconiveau is veranderd’, aldus viceadmiraal Nils Andreas Stensones, het hoofd van de Noorse inlichtingendienst, in september. ‘We zien nu sabotagedaden plaatsvinden in Europa.’ Sir Richard Moore, het hoofd van MI6, de Britse buitenlandse inlichtingendienst, deed er nog een schepje bovenop: ‘De Russische inlichtingendiensten gedragen zich eerlijk gezegd een beetje als een wild dier.’

De huurlingen van het Kremlin hebben westerse rivalen uit verschillende Afrikaanse staten verdreven. Volgens de Poolse veiligheidsdiensten hebben zijn hackers geprobeerd het land te verlammen op politiek, militair en economisch gebied. Zijn propagandisten hebben desinformatie over de hele wereld verspreid. De strijdkrachten willen een kernwapen in een baan om de aarde brengen. De Russische buitenlandse politiek heeft er lange tijd omheen gedraaid, maar lijkt nu wel echt uit op niets minder dan chaos.

Wagnergroep

Het was de zomer van sabotage. In april arresteerde Duitsland twee Duits-Russische staatsburgers op verdenking van het beramen van aanvallen op Amerikaanse militaire faciliteiten en andere doelen namens de GRU. Dezelfde maand arresteerde Polen een man die voorbereidingen trof om de GRU informatie door te geven over het vliegveld van Rzeszów, een draaischijf voor wapens naar Oekraïne, en klaagde Groot-Brittannië verschillende mannen aan voor een brandstichting bij een logistiek bedrijf in Londen dat eigendom was van Oekraïne. De mannen werden beschuldigd van heulen met de Wagnergroep, een huurlingenorganisatie die nu onder controle staat van de GRU.

In juni arresteerde Frankrijk een Russisch-Oekraïense staatsburger die gewond raakte nadat hij had geprobeerd een bom te maken in zijn hotelkamer in Parijs. In juli bleek dat Rusland een plan had beraamd om Armin Papperger, de baas van Rheinmetall, Duitslands grootste wapenbedrijf, te vermoorden. Op 9 september werd het luchtverkeer op het vliegveld Arlanda in Stockholm meer dan twee uur stilgelegd nadat er drones waren gesignaleerd boven de landingsbanen. ‘We vermoeden dat het een opzettelijke actie was’, zei een politiewoordvoerder.

Tot slot waarschuwen Amerikaanse functionarissen dat Russische schepen onderzeese kabels aan het verkennen zijn.

Zelfs daar waar Rusland geen toevlucht heeft genomen tot geweld, heeft het op andere manieren geprobeerd de gemoederen te verhitten. De Baltische staten hebben een aantal mensen gearresteerd voor wat volgens hen door Rusland gesponsorde provocaties zijn.

Franse ambtenaren van de inlichtingendienst zeggen dat Rusland verantwoordelijk was voor de verschijning van doodskisten gedrapeerd met de Franse vlag en met de boodschap ‘Franse soldaten van Oekraïne’ die in juni bij de Eiffeltoren in Parijs werden achtergelaten.

Davidsterren beklad

Veel van deze acties zijn bedoeld om het verzet tegen hulp aan Oekraïne aan te wakkeren. Maar andere zijn gewoon bedoeld om allerlei kloven in de samenleving te verbreden, zelfs als deze weinig of geen verband houden met de oorlog. Frankrijk zegt dat Rusland ook achter de bekladding van 250 davidsterren op muren in Parijs in november zat, een poging om het antisemitisme aan te wakkeren, dat sinds het begin van het conflict tussen Israël en Hamas sterk is toegenomen.

Veel van de Russische activiteiten zijn virtueel. In april leek het erop dat hackers die banden hebben met de GRU controlesystemen voor watercentrales in Amerika en Polen hadden gemanipuleerd. In september publiceerden Amerika, Groot-Brittannië, Oekraïne en verschillende andere landen details van cyberaanvallen door Unit 29155 van de GRU, een groep die eerder bekendstond om moorden in Europa, waaronder een mislukte poging om Sergej Skripal, een voormalige Russische inlichtingenofficier, te vergiftigen.

De cyberinspanningen van de GRU, die al minstens sinds 2020 aan de gang waren, waren niet alleen gericht op spionage, maar ook op ‘reputatieschade’ door het stelen en lekken van informatie en ‘systematische sabotage’ door het vernietigen van gegevens, aldus de VS en zijn bondgenoten.

Buiten Europa zijn GRU-officieren in Jemen geweest bij de Houthi’s, een rebellengroep die schepen in de Rode Zee heeft aangevallen, ogenschijnlijk uit solidariteit met de Palestijnen. Rusland, woedend over de Amerikaanse levering van langeafstandsraketten aan Oekraïne, stond in juli op het punt om wapens te leveren aan de groep, volgens Amerikaanse functionarissen die met CNN spraken, maar veranderde op het laatste moment van koers na sterk verzet van Saoedi-Arabië.

Het feit dat Vladimir Poetin, de Russische president, bereid was om Mohammed bin Salman van zich te vervreemden, de feitelijke heerser van het koninkrijk die hij al jaren het hof maakt, is een indicatie van hoe de Ruslands oorlog zijn bredere buitenlandse beleid heeft gekannibaliseerd.

‘Poetin probeert ons overal te raken’, zegt Fiona Hill, die eerder werkzaam was in de Amerikaanse Nationale Veiligheidsraad. Ze vergelijkt de strategie met de Oscar-winnende film Everything Everywhere All at Once. In Afrika heeft Rusland bijvoorbeeld huurlingen ingezet om Franse en Amerikaanse invloed te verdringen in de nasleep van staatsgrepen in Mali, Burkina Faso en Niger. Ongeveer 100 adviseurs van het Afrika Korps, een opvolger van de Wagnergroep, arriveerden in april in Niger. Amerika zag zich gedwongen om zijn laatste en waardevolle basis in het land te sluiten.

AI-nieuws

De Russische inmenging in Amerika neemt een heel andere vorm aan. In mei noemde Avril Haines, Amerika’s directeur van de nationale inlichtingendiensten, Rusland ‘de meest actieve buitenlandse bedreiging voor onze verkiezingen’ boven China of Iran. Dit ging niet alleen over pogingen om Amerika’s beleid ten aanzien van Oekraïne vorm te geven. ‘Moskou ziet die operaties waarschijnlijk als een middel om de Verenigde Staten af te breken als zijn belangrijkste tegenstander’, zei ze, ‘waardoor Rusland zichzelf kan promoten als een grote mogendheid.’ In juli zeiden Amerikaanse inlichtingendiensten dat ze ‘begonnen te zien dat Rusland zich richt op specifieke kiezersgroepen, verdeeldheid zaaiende verhalen promoot en specifieke politici denigreert’.

Deze pogingen zijn over het algemeen grof en ineffectief. Maar ze zijn talrijk, intens en soms innovatief. In september beschuldigde het Amerikaanse ministerie van Justitie twee werknemers van RT, een door het Kremlin gecontroleerde mediaorganisatie die regelmatig Russische praatjes en lugubere complottheorieën uitzendt, van het betalen van 10 miljoen dollar aan een niet nader genoemd mediabedrijf in Tennessee. Het bedrijf, waarvan gedacht wordt dat het Tenet Media is, plaatste bijna 2000 video’s op TikTok, Instagram, X en YouTube. Het ministerie nam ook 32 door het Kremlin gecontroleerde internetdomeinen in beslag die waren ontworpen om legitieme nieuwssites na te bootsen.

Russische propagandisten experimenteren ook met technologie. CopyCop, een netwerk van websites, nam legitieme nieuwsartikels en gebruikte ChatGPT om ze te herschrijven. Meer dan 90 Franse artikels werden aangepast met de prompt: ‘Herschrijf dit artikel waarbij een conservatief standpunt wordt ingenomen tegen het liberale beleid van de regering-Macron ten gunste van de Franse arbeidersklasse.’ Een ander herschreven stuk bevatte bewijs van zijn instructies met de tekst: ‘Dit artikel…benadrukt de cynische toon ten opzichte van de Amerikaanse regering, de NAVO en Amerikaanse politici.’

Nihilistisch beleid

Russische desinformatiecampagnes zijn niet nieuw, erkent Sergey Radchenko, een historicus van de Russische buitenlandse politiek, die wijst op episodes zoals het Tanaka-memorandum, een vermeende sovjetvervalsing die werd gebruikt om Japan in 1927 in diskrediet te brengen. Proxy-oorlogen of moordaanslagen zijn ook geen nieuwigheid. Hij merkt op dat sovjettroepen al in het begin van de jaren 1960 in Jemen vochten, vermomd als Egyptenaren. De voorgangers en opvolgers van de KGB hebben veel mensen in het buitenland vermoord, van Leon Trotski tot ex-spion Alexander Litvinenko.

Het echt nieuwe deel, zegt Radchenko, ‘is dat terwijl vroeger speciale operaties het buitenlands beleid ondersteunden, speciale operaties nu buitenlands beleid zijn.’ Tien jaar geleden werkte het Kremlin samen met Amerika en Europa om Iran en het nucleaire programma van Noord-Korea tegen te gaan. Dergelijke samenwerking is nu ondenkbaar.

‘Het is alsof de Russen niet langer het gevoel hebben dat ze er belang bij hebben om iets van de naoorlogse internationale orde te behouden’, zegt Radchenko. Deze periode doet hem meer denken aan het nihilistische buitenlandse beleid van Mao tijdens de Chinese Culturele Revolutie dan aan het Koude Oorlogdenken van de Sovjet-Unie, dat perioden van pragmatisme en voorzichtigheid kende. Fiona Hill verwoordt het anders: ‘Het is Trotski boven Lenin’.

Poetin omarmt deze ideeën. ‘We gaan waarschijnlijk het gevaarlijkste, meest onvoorspelbare en tegelijkertijd belangrijkste decennium tegemoet sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog’, zei hij eind 2022. ‘Om een klassieker aan te halen’, voegde hij eraan toe, verwijzend naar een artikel van Vladimir Lenin uit 1913, ‘dit is een revolutionaire situatie’.

China’s juniorpartner

Dat geloof – dat de naoorlogse orde vermolmd is en herschreven moet worden, desnoods met geweld – geeft Rusland ook een gemeenschappelijk doel met China. ‘Op dit moment vinden er veranderingen plaats zoals we die in geen 100 jaar hebben gezien’, zei Xi Jinping vorig jaar in Moskou tegen Poetin, ‘en wij zijn degenen die deze veranderingen samen aansturen’.

De strategie voor het buitenlands beleid van Rusland, gepubliceerd in 2023, biedt de flauwe geruststelling dat het ‘zichzelf niet beschouwt als een vijand van het Westen… en geen kwade bedoelingen heeft’. Een geheim addendum dat The Washington Post in handen kreeg van een Europese inlichtingendienst suggereert iets anders. Het stelt een uitgebreide beheersingsstrategie voor tegen een ‘coalitie van onvriendelijke landen’ onder leiding van Amerika. Dat omvat een ‘offensieve informatiecampagne’ naast andere acties op ‘militair-politiek, handelseconomisch en informatief-psychologisch gebied’. Het uiteindelijke doel, zo staat er, is ‘het verzwakken van Ruslands tegenstanders’.

Dat betekent niet dat Rusland niet te stoppen valt. Het wordt steeds meer een juniorpartner van China. In sommige landen, zoals Syrië, is zijn invloed afgenomen. Het steunt niet altijd zijn eigen proxy’s – in juli werden tientallen Wagner-strijders gedood in een hinderlaag door Malinese rebellen, geholpen door Oekraïne. En Russische subversie kan worden verstoord, zegt Richard Moore van MI6, door ‘ouderwets goed veiligheids- en inlichtingenwerk’ om de inlichtingenofficieren en criminele proxy’s erachter te identificeren.

Het feit dat Rusland steeds meer vertrouwt op criminelen om deze daden uit te voeren, deels omdat Russische spionnen massaal zijn uitgewezen uit Europa, is een teken van wanhoop. ‘Het gebruik van Russische volmachten vermindert de professionaliteit van hun operaties en vergroot onze verstorende mogelijkheden, zonder diplomatieke onschendbaarheid’, zegt McCallum.

De Russische inmenging is bedoeld om de NAVO onder druk te zetten zonder een oorlog uit te lokken. ‘We hebben ook rode lijnen’, zegt Fiona Hill, ‘en Poetin test die uit.’ Maar als hij echt gedreven wordt door een revolutionaire geest, ervan overtuigd dat het Westen een verrot bouwwerk is, suggereert dit dat er de komende maanden en jaren meer grenzen zullen worden overschreden.