Na de val van Bashar al-Assad: wie zal Syrië regeren?

Syriërs hopen op een vreedzame machtsoverdracht. De eerste tekenen zijn bemoedigend, schrijft het Britse blad The Economist. ‘Maar met zoveel verdeeldheid binnen en buiten Syrië, zal consensus moeilijk te vinden zijn.’

Op weg naar Damascus vanaf de Syrische grens met Libanon zondag leken Syrische legerposten verlaten. Het asfalt lag bezaaid met uniformen die waren achtergelaten door de troepen van Bashar al-Assad, die snel burgerkleding hadden aangetrokken en op de vlucht waren geslagen voor de oprukkende rebellen.

Affiches met het gezicht van de voormalige dictator waren verscheurd en beklad. Minder dan twee weken na het begin van de opmars van de rebellen was het regime gevallen en Assad naar Moskou gevlucht.

In Damascus en in het hele land juichten de Syriërs een nieuwe begin toe, ook voor hun relaties met de wereld. Wat voor nieuwe start krijgen ze? Veel hangt af van de vraag of de veelzijdige oppositie van Syrië, die plotseling geen gemeenschappelijke vijand meer heeft, zich zal verenigen om een pluralistische, federale burgerregering voor heel Syrië te vormen, of zal afglijden naar onderlinge ruzies die het land in een nieuwe burgeroorlog storten.

Machtswissel in Syrië: ‘Wie Assad ten val bracht? Alleszins niet het Westen’

Veel sneller ingestort dan gedacht

De eerste tekenen zijn bemoedigend, hoewel het nog veel te vroeg is om iets met zekerheid te zeggen. De rebellen, waarvan de groep Hayat Tahrir al-Sham (HTS) de belangrijkste is – een voormalige tak van Al Qaeda die de afgelopen jaren een deel van het noordwesten van Syrië heeft bestuurd –, zeggen dat ze lessen hebben getrokken uit eerdere regimewisselingen in de Arabische wereld.

Anders dan in Irak en Libië wordt de overgang lokaal geleid, in plaats van door buitenlandse mogendheden en terugkerende bannelingen. Rusland en Iran, voorheen de belangrijkste steunpilaren van Assad, hebben zich teruggetrokken in de schaduw.

De rebellen hebben de politie en de civiele autoriteiten gevraagd om op hun post te blijven in afwachting van de aankondiging van een eenheidsregering. Ze hebben een avondklok ingesteld, die tegen zondagavond grotendeels een einde leek te hebben gemaakt aan de plunderingen in de hoofdstad, al werd er nog serviesgoed uit het presidentiële paleis gestolen.

En hoewel de meeste rebellen behoren tot de soennitische meerderheid die vooral door de alawitische Assads werd geterroriseerd, hebben ze hun sektarische triomfalisme afgezwakt en beloofd de vele minderheden in Syrië te beschermen.

Maar de zaken in Syrië worden altijd ingewikkeld. De feitelijke opdeling van Syrië onder Assad is sinds zijn val alleen maar erger geworden. Rebellen uit het noorden, oosten en zuiden van het land coördineerden hun machtsovername de afgelopen dagen met een opmerkelijke discipline.

Maar omdat het regime van Assad veel sneller is ingestort dan ze hadden verwacht, hebben ze geen tijd gehad om plannen te maken voor de dag erna. 

Deel van de koek

Elk van de vier belangrijkste groepen – de door Turkije gesteunde soennitische rebellen in het noordwesten, de Koerden in het noorden en oosten, de door Jordanië gesteunde rebellen in het zuiden en de overgebleven loyalisten van de alawitische sekte van Assad in het westen – heeft zijn eigen leger. Ze zijn allemaal versterkt door de wapens, het land en de economische bezittingen die de afgelopen dagen van de Assads zijn afgepakt.

Elke groep wil zijn deel van de buit en een deel van het pakket dat wordt samengesteld voor de wederopbouw van het verwoeste land, waarvan de kosten worden geschat op zo’n 200 miljard dollar.

Binnen enkele uren na de val van Assad begon de fragiele wapenstilstand tussen de verschillende groepen te breken toen de gevechten oplaaiden in Manbij, op de lijn die de door Turkije gesteunde Arabieren in het noordwesten scheidt van de Koerden in het noordoosten. 

Syriërs zijn niet vergeten dat het omverwerpen van de Iraakse en Libische machthebbers een decennium van burgeroorlog tussen hun mogelijke opvolgers heeft ontketend. Ze beseffen ook wel hoe moeilijk het zal zijn om de relaties met hun buren in goede banen te leiden.

In een vijfsterrenhotel in Damascus werd op de avond van 8 december de rustige jazz die het diner begeleidde af en toe onderbroken door het geluid van Israëlische luchtaanvallen op een nabijgelegen militaire basis.

Offensief tegen Assad in Syrië: ‘De milities hebben deze aanval zorgvuldig voorbereid’

Leider van Al Qaida

De grootste kanshebber om Syrië te regeren is Abu Muhammad al-Jolani, het 42-jarige hoofd van de HTS, die het rebellenoffensief lanceerde vanuit zijn zetel in Idlib in het noordwesten van Syrië, slechts 12 dagen geleden, op 27 november. 

Jolani heeft zijn islamitische nom de guerre gedumpt (op zijn Telegram-kanalen wordt hij nu ‘President Ahmed al-Shara’ genoemd) en hij heeft christenen en vrouwen verzekerd dat hij geen plannen heeft om strenge islamitische regels op te leggen. Op zondagavond hield hij een preek in de Grote Moskee in Damascus; de Syrische staatstelevisie zond een verklaring uit waarin hij beweerde dat ‘de toekomst van ons is’.

Er wordt gezegd dat hij graag vergelijkingen maakt met Muhammad bin Salman van Saoedi-Arabië, een andere jonge soennitische sterke man.

Maar Jolani’s verleden als leider van Al Qaida in Syrië en zijn brute onderdrukking van rivalen stellen velen op hun hoede. Andere rebellen zover krijgen dat ze zijn leiderschap accepteren, wordt zijn moeilijkste taak. Jarenlang vocht hij meer tegen hen dan tegen Assad.

Een paar honderd voormalige rebellen in het zuiden zijn Jolani voor geweest in Damascus. Ze marcheerden naar het presidentiële paleis en hielden er premier Mohammad Ghazi Al-Jalali vast, niet alleen om de loyalisten van Assad te achtervolgen, maar ook om te voorkomen dat Jolani er als eerste zou zijn.

Het feit dat Amerika, Rusland en de VN Jolani allemaal beschouwen als een terrorist en de HTS als een terroristische organisatie, kan de zaken ook bemoeilijken als hij ook echt de leiding neemt.

Zijn nauwe banden met Turkije en Qatar irriteren Arabische mogendheden die hun invloedssfeer willen afbakenen. Sommige oppositiefiguren praten onheilspellend over hoe goed het zou uitkomen mocht Jolani vermoord worden.

‘We vrezen dat hij een nieuwe Assad wordt’, zegt een analist die nauwe banden heeft met zijn rivalen. Veel Syriërs maken zich zorgen dat ze uiteindelijk een dictator vervangen door een andere, dit keer een islamistische.

Wat met de alawieten?

Wie ook de leiding neemt in Damascus, het zal moeilijk worden om heel Syrië onder controle te houden. In het noordoosten kijken de Koerden naar de paar honderd Amerikaanse troepen die daar gestationeerd zijn om te verhinderen dat de lucratieve olievelden, de graanschuur van Syrië en de Arabische steden die zij besturen weer onder centrale controle worden gebracht.

In Manbij en Raqqa vechten ze al tegen door Turkije gesteunde troepen om de autonomie te behouden die ze onder Assad hebben opgebouwd. 

De alawieten, de sekte van Assad, verscholen in bergdorpjes boven de Middellandse Zeekust, zullen ook moeten beslissen of ze vechten of de overheersing door de soennieten accepteren. Naast de zware wapens die zijn gered bij de val van het regime, kunnen ze ook bescherming zoeken bij Rusland, dat daar nog steeds een marine- en luchtmachtbasis heeft die het kan behouden, afhankelijk van onderhandelingen met Turkije en de nieuwe heersers van Syrië.

De burgers van de verbannen politieke oppositie in Istanbul, in Turkije, lijken voorlopig aan de kant te zijn gezet. Volgens een VN-routekaart uit 2015 moet de Syrische Onderhandelingscommissie toezien op de rol van de oppositie in de transitie van Syrië.

Deze commissie moet helpen bij het opstellen van een nieuwe grondwet, het voorbereiden van verkiezingen over 18 maanden en het integreren van de vele milities in een leger dat een afspiegeling is van de etnische en religieuze groepen in het land. Maar de troepen ter plaatse lijken niet gehaast om een stap opzij te zetten.

Niet rekenen op de VS

Sommigen hopen dat buitenlandse mogendheden de rebellen kunnen helpen om politieke en militaire raden of zelfs een eenheidsregering samen te stellen en de weg vrij te maken voor een machtsdelende overgang. Maar Amerika zal waarschijnlijk weinig doen om te helpen. ‘Dit is niet onze strijd’, schreef Donald Trump in hoofdletters op sociale media. ‘Laat begaan. Kom niet tussenbeide!’

Na 13 jaar burgeroorlog en ellende, bidt een uitgeputte bevolking voor een vreedzame overdracht die zeldzaam is gebleken in de Arabische wereld. Met zoveel verdeeldheid binnen en buiten Syrië, zal consensus moeilijk te vinden zijn.