Na EU-migratiedeal met Tunesië: ‘We leggen ons lot in handen van regimes die ons kunnen chanteren’

De migratiedeal die Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en enkele Europese premiers met Tunesië sloten, stuit op kritiek. ‘De fundamentele rechten van migranten verdwijnen helemaal uit beeld’, zegt Salvatore Nicolosi, assistent-professor aan de VUB en de Universiteit van Utrecht, gespecialiseerd in Europees en internationaal migratie- en asielrecht.

Een paar weken geleden sloot Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, samen met de demissionaire Nederlandse premier Mark Rutte en de Italiaanse premier Giorgia Meloni in Tunis een omstreden migratiedeal met de Tunesische president Kais Saied. Afgesproken is dat Tunesië de grenzen beter zal bewaken en mensensmokkel aanpakt. In ruil biedt de Europese Unie het land honderden miljoenen aan investeringen. Dat geld is bedoeld om de rampzalige Tunesische economie te verbeteren.

Tunesië is een belangrijk doorvoerland voor Afrikaanse migranten die naar Europa willen. De helft van de migranten die dit jaar via de Middellandse Zee in Italië aan land kwamen, vertrok uit Tunesië. Tussen januari en begin juni maakten zo’n 50.000 migranten de oversteek, heel wat meer dan in 2022.

Het akkoord van de EU-leiders moet wel nog door de andere lidstaten en het Europees Parlement worden goedgekeurd.

De Italiaanse premier Giorgia Meloni, leider van een postfascistische antimigratiepartij, speelde een leidende rol in de deal met Tunesië. Hoe kijkt u daarnaar?

Salvatore Nicolosi: O, maar dit gaat zeker niet alleen over Italië. De Nederlandse premier Mark Rutte was er ook en het migratiebeleid van de Europese Unie is sowieso het spiegelbeeld van wat de lidstaten willen. Niet alleen de regering-Meloni, veruit de meeste regeringen in Europa willen die hoge aantallen migranten niet.

Mark Rutte noemde de deal ‘een mijlpaal’.

Nicolosi: De deal bevestigt de strategie van de EU om grens- en migratiecontrole in toenemende mate uit te besteden aan derde landen. In 2016 was er de EU-Turkije-deal, nu is er de deal met Tunesië. Dat outsourcen is heel betwistbaar, met name omdat de EU zodoende ook haar verplichtingen in verband met de bescherming van vluchtelingen gaat outsourcen. De fundamentele rechten van migranten verdwijnen helemaal uit beeld. Begin deze maand doken beelden op van meer dan 100 migranten die door de Tunesische autoriteiten waren verdreven naar de woestijn aan de grens met Libië, zonder water of voeding. Nu gaat Europa dus een soort grote hotspot creëren in Noord-Afrika, zonder echte controle over wat daar met migranten gebeurt.

Ik ben er niet zeker van dat de Unie haar eigen verdragsbepalingen nog naleeft.

En wie is verantwoordelijk voor wat daar gebeurt? Alleen Tunesië, of is Europa medeverantwoordelijk?

Nicolosi: Het wordt heel lastig om straks te zeggen dat de EU daar géén verantwoordelijkheid draagt. Tunesië gaat een deal uitvoeren die gemandateerd is door de Unie. Volgens de eigen verdragen moet de EU ook een beleid voor de bescherming van asielzoekers en vluchtelingen ontwikkelen. Ik ben er niet zeker van dat de Unie, door dit beleid uit te besteden aan landen als Turkije en Tunesië, haar eigen verdragsbepalingen nog naleeft.

Volgens nieuwe Europese afspraken kan Europa migranten die op irreguliere wijze naar Europa komen terugsturen naar plaatsen van vertrek zoals Tunesië, ook als die migranten niet uit Tunesië afkomstig zijn.

Nicolosi: Dat is heel problematisch, want Tunesië, waar ik in 2009 en 2010 nog onderzoek heb gedaan voor mijn doctoraat, heeft geen asielwet en geen enkele wet in verband met de bescherming van vluchtelingen. Alles is er in handen van de Hoge VN-Commissaris voor de Vluchtelingen en de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). De wetten in verband met vluchtelingen en asielzoekers moeten in Tunesië nog worden aangenomen, en vervolgens natuurlijk ook uitgevoerd. Er is ook het gevaar dat Tunesië nog meer migranten gaat uitzetten naar andere landen. Dat gebeurt nu al. Tunesië heeft geen belang bij migranten op zijn grondgebied. Het is een klein land en president Saied geeft migranten de schuld voor de enorme economische crisis, de armoede, de honger en de werkloosheid in zijn land. Hij zet zijn bevolking op tegen Sub-Saharaanse Afrikaanse migranten en noemde hun komst onderdeel van een crimineel plan om de Arabische identiteit te ondergraven. De situatie voor migranten in Tunesië is barslecht. Er is een groeiende beweging gericht tegen Afrikaanse migranten. Als Europa straks nog meer migranten terugstuurt, dreigen de spanningen op te lopen.

‘Als Europa straks nog meer migranten terugstuurt, dreigen de spanningen in Tunesië op te lopen.’

Tunesië gaat als grenswacht voor Europa fungeren en krijgt in ruil daarvoor veel geld. Critici zeggen dat er een grote kans is dat het geld in de verkeerde zakken belandt, en de dictatoriale president Saied, die het parlement heeft ontbonden en opposanten in de gevangenis gooit, mee in het zadel houdt.

Nicolosi: We weten inderdaad niet waar het geld naartoe zal gaan. Daarnaast geloof ik niet dat het akkoord zal werken. Met de Turkije-deal is het aantal migranten ook niet echt gedaald. Hetzelfde met het akkoord tussen Italië en Libië. Migranten die vluchten zullen altijd nieuwe wegen naar Europa vinden en smokkelaars betalen om ze tot daar te brengen. Als politici mensensmokkelaars echt willen bestrijden, moeten ze veilige kanalen naar Europa creëren voor mensen die bescherming zoeken of willen werken. Dat is ook de beste manier om migratie te managen en te controleren. Op dit moment zijn er geen reguliere migratiekanalen. Migranten moeten hun leven riskeren om Europa te bereiken Maar deze deal zal niet voorkomen dat migranten vertrekken uit Tunesië en sterven in de Middellandse Zee, want Tunesië is voor migranten geen veilige haven. Politieke oplossingen die tot doel hebben om migratiestromen te doen opdrogen, zijn per definitie inefficiënt. Je kunt nu eenmaal geen grote groepen mensen tegenhouden die op zoek zijn naar een beter leven, die vluchten voor oorlog, vervolging enzovoort.

Hoe geloofwaardig is Europa nog als baken van mensenrechten, als het de controle van zijn buitengrenzen en de opvang van migranten delegeert aan dubieuze derde landen?

Nicolosi: Totaal ongeloofwaardig. We geven veel geld aan regeringen die niet democratisch zijn en op de lange termijn dreigt zelfs het gevaar dat Europa afhankelijk wordt van de eisen van zulke regimes. Tunesië kan zeggen: of je geeft ons meer geld, of we zetten de deuren open en jullie worden overspoeld met migranten. Dat is een beetje wat de Turkse president Recep Tayyip Erdogan heeft gedaan toen hij in 2020 weigerde nog langer migranten op te vangen. Toen reisden er zo veel door naar Griekenland, dat Griekenland besloot de asielaanvraagprocedure stil te leggen. Met dit soort deals zetten we onze internationale geloofwaardigheid en reputatie op het spel, en leggen we ons lot in de handen van regeringen die ons kunnen chanteren.