Na de begrafenis van paus Franciscus: wat kunnen we verwachten van het conclaaf?

Op paasmaandag nam de katholieke wereld afscheid van paus Franciscus. 133 kardinalen zullen zich een dezer dagen in Vaticaanstad terugtrekken om tijdens een conclaaf een nieuwe kerkleider te kiezen. Vaticaankenner Tom Zwaenepoel, verbonden aan de UGent en de Abdijschool van Zevenkerken, licht toe wat er zich zal afspelen achter de muren van de Sixtijnse Kapel. ‘Er is een spreekwoord dat zegt: wie als paus het conclaaf binnengaat, komt er als kardinaal weer uit.’

Het pauselijke verkiezingsproces is in grote mate een politiek spel. Zo botsen er twee strekkingen binnen de katholieke kerk: de progressieven en de conservatieven. De regels blijven altijd dezelfde. 133 kardinalen onder de 80 jaar brengen hun stem uit en wanneer er een tweederdemeerderheid is, is er witte rook, legt Zwaenepoel uit.

‘Hoe langer een conclaaf duurt, hoe groter het signaal naar de buitenwereld dat er sterke onenigheid is in het Vaticaan.’ Dat wil men graag vermijden. In het verleden sleepten conclaven soms maanden aan, maar volgens Zwaenepoel zal het deze keer sneller verlopen.

Franciscus’ stempel

Tijdens zijn twaalfjarige pontificaat benoemde (in het jargon: creëerde) paus Franciscus een groot aantal kardinalen. Het college van stemgerechtigde kardinalen bestaat nu voor 72 procent uit zijn ‘creaties’. Ze kregen hun titel vanwege hun sociale voeling: ze zetten zich in voor armen, migranten en andere kwetsbaren, iets waar Franciscus zelf veel belang aan hechtte.

De naam Franciscus is dan ook een eerbetoon aan Franciscus van Assisi, de heilige van de armen. Die eigenschappen zocht hij ook bij de creatie van de kardinalen: ‘De paus had een voorkeur voor heel eenvoudige en nederige geestelijken, die niet uit waren op een carrière’, aldus Zwaenepoel. De kans is dan ook groot dat de volgende paus denkt zoals paus Franciscus. ‘Het zou niet logisch zijn dat hij zijn grootste vijanden tot kardinaal promoveerde.’

Een paus in extra time: het onverwachte leiderschap van Franciscus

Franciscus heeft nooit veel over zijn opvolging gesproken. Eén keer heeft hij gezegd dat hij het zou appreciëren als de volgende paus de naam Johannes XXIV zou dragen. Hij had veel bewondering voor Johannes XXIII, de hervormingspaus. ‘Dat was de paus die op een bepaald moment een venster opende van een van de kamers van het Apostolisch Paleis en zei : “Een frisse wind, aggiornamento. We moeten de Kerk bij de tijd brengen.”’

Nieuwe gezichten

Hoewel men in en buiten Europa vindt dat Franciscus te conservatief was, heeft hij volgens Zwaenepoel wel kleine stappen gezet richting vernieuwing: ‘Een nieuwe paus die alle deuren die de Argentijnse paus op een kier zette opnieuw zou dichtdoen, zou voor de Europese kerk funeste gevolgen hebben. Daar ben ik van overtuigd.’

Toch blijft de verkiezing van de 267^e paus een spannende zaak. Terwijl de progressieven in de meerderheid zijn door de kardinaalcreaties van Franciscus, probeert de conservatieve vleugel achter de schermen invloed te winnen. ‘Dat is al begonnen enkele weken geleden, toen paus Franciscus 38 dagen in het ziekenhuis lag’, vertelt Zwaenepoel. De conservatieve vleugel, vooral Noord-Amerikaanse kardinalen, vond dat het tijd werd voor een striktere, conservatieve paus. ‘Die kardinalen vonden dat hij de strikte leer van de doctrine niet volgde.’

Toch blijft het moeilijk te voorspellen wie paus zal worden. Heel wat kardinalen die Franciscus creëerde zijn geen bekende namen binnen het Vaticaan. ‘Dat kan natuurlijk een probleem worden. Als je mensen niet genoeg kent, weet je ook niet waarvoor ze staan. Dus de komende dagen zijn cruciaal om die mensen beter te leren kennen.’

Na Franciscus: wordt de volgende paus een conservatief tegenwicht?

Topfavorieten

Er circuleren wel al een aantal topfavorieten in de media. Een van hen is kardinaal Pietro Parolin, de Italiaanse kardinaal-staatssecretaris. Wat in zijn nadeel speelt, is dat hij weinig pastorale ervaring heeft en dat zijn opvattingen vrij traditioneel zijn.

De Filipijnse kardinaal Luis Antonio Tagle daarentegen is net zoals Franciscus sociaal geëngageerd en zet zich in tegen armoede. Daarnaast is hij ook enorm populair bij jongeren. Alleen zijn leeftijd zou een struikelblok kunnen zijn: 67 jaar is redelijk jong voor een paus. ‘Een jonge paus betekent dat hij een lang pontificaat kan hebben. Als hij tegenvalt, heeft dat gevolgen voor de toekomst van de kerk. Daar is men wel wat bang voor.’

Ook Matteo Zuppi wordt genoemd als kanshebber. De Italiaanse kardinaal speelt een belangrijke rol als bemiddelaar in de oorlog tussen Oekraïne en Rusland.

De kans dat een Afrikaanse paus het haalt, is volgens Zwaenepoel eerder klein. ‘Ik denk dat het daarvoor nog iets te vroeg is, omdat we merken dat veel Afrikaanse kardinalen nog heel conservatieve standpunten innemen, vooral in ethische kwesties.’ Ook in de aanpak van het seksueel misbruik binnen de kerk zijn er grote verschillen met kardinalen uit andere continenten. Een naam die weleens opduikt, is kardinaal Robert Sarah uit Guinee, maar ook hij is conservatief.

Maar zekerheden zijn er niet, aldus Zwaenepoel: ‘Er is een spreekwoord dat zegt: wie als paus het conclaaf binnengaat, komt er als kardinaal weer uit.’ Favorieten uitroepen werkt vaak juist averechts.

Het profiel

Volgens Zwaenepoel spelen meerdere criteria een rol in het profiel van een geschikte paus: ‘Hij moet een duidelijke visie hebben op de toekomst van de kerk. Hij moet zowel een goede theoloog als een waarachtige herder zijn. En hij moet kunnen omgaan met de uitdagingen van een geseculariseerde wereld.’

Wie betrokken is geweest bij schandalen, bijvoorbeeld bij financiële zaken, of niet doortastend genoeg gehandeld heeft bij misbruikdossiers, zal ook weinig kans maken. Een vlekkeloze reputatie is dus belangrijk.

Daarnaast moet een paus ook communicatief sterk zijn. Hij moet goed kunnen spreken en schrijven. En ook zijn gezondheid is een beslissende factor. Zwaenepoel geeft het voorbeeld van Johannes Paulus I, de ‘lachende paus’. ‘Hij aarzelde om Paulus VI op te volgen omdat hij hartproblemen had. Uiteindelijk werd hij toch paus, en 33 dagen later is hij overleden.’

Leeftijd speelt ook een belangrijke rol: een paus mag niet te oud en niet te jong zijn. En uiteraard moet een paus het Italiaans voldoende machtig zijn. ‘Een kardinaal die geen woord Italiaans spreekt, zou na zijn verkiezing een slechte indruk maken op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek.’

Dat het spannend beloofd te worden, is duidelijk. Zowel conservatieven als progressieven proberen al een hele tijd hun stempel te drukken op het komende pontificaat. Maar één ding is zeker: wat er zich op het conclaaf afspeelt, zullen we niet te weten komen. Nu is het alleen nog wachten op witte rook.

Lieven Boeve over paus Franciscus: ‘Hij wordt echt onderschat’