Na de dictator-uitspraak van Trump: ‘Dit gaat niet over verkiezingen, het gaat erom Zelensky uit de weg te ruimen’

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky bijt van zich af na felle uitspraken van zijn Amerikaanse ambtsgenoot Donald Trump, die steeds meer de kant van Rusland lijkt te kiezen. Kan hij een worstcasescenario nog vermijden? ‘We hebben vrede nodig. Een vrede die ons niet tegelijkertijd vernietigt’, zegt een hoge Oekraïense functionaris.

Al drie jaar lang gaat Oekraïne gebukt onder wat ooit ondenkbaar was: luchtaanvallen op zijn hoofdstad, een bloedige uitputtingsoorlog, raketten, drones, geleide bommen, standrechtelijke executies. Nu is er een nieuw front geopend, dit keer onverwacht vanuit het Westen.

Donald Trumps brutale toenadering tot Rusland heeft de Oekraïense president Volodymyr Zelensky publiekelijk overrompeld. En hij begint zijn woede te tonen.

Op dinsdag 18 februari annuleerde Zelensky een geplande reis naar Saudi-Arabië, met als reden dat hij niet geassocieerd wilde worden met gesprekken die daar zonder hem werden gevoerd: ‘We waren niet uitgenodigd… Het was een verrassing voor ons, en ik denk voor vele anderen ook.’ Op 19 februari reageerde Trump op zijn beurt door Zelensky ‘een dictator’ te noemen.

Geen verrassing

Trumps beslissing om met de Russische president Vladimir Poetin te praten en zijn ogenschijnlijke verlangen om het Kremlin te rehabiliteren, hebben de politieke klasse in Kiev geschokt. Maar echt verrast is bijna niemand meer. ‘Onze mentale toestand was niet goed toen we het nieuws vernamen,’ zegt een parlementslid van Zelensky’s partij, ‘maar we verwachtten het.’

Het was geen geheim dat Oekraïense vertegenwoordigers in Washington steeds vaker voor een gesloten deur stonden. ‘We begrepen in welke mate het Russische narratief voet aan de grond had gekregen in Amerika.’

Een parlementslid van de oppositie beschrijft een gevoel van ‘onheil’ in het parlement, waar afgevaardigden zich schrap zetten voor de mogelijkheid dat ze misschien moeten instemmen met een vernederend staakt-het-vuren.

Zelfs als Oekraïne de oorlog overleeft, staat het land voor een strijd om zijn voortbestaan. Burgers, politici en soldaten zijn uitgeput. Honderdduizenden zijn dood of gewond. Miljoenen hebben het land verlaten. Een derde van de 4,3 miljoen Oekraïners die naar Europa zijn gevlucht, zou jonger zijn dan 18. Velen van hen zullen nooit terugkeren.

Een akkoord zonder langdurige veiligheidsgaranties zal ertoe leiden dat nog meer ouders hun kinderen naar het buitenland sturen, waardoor de grote demografische malaise van Oekraïne nog erger wordt. ‘Vrede is nodig’, zegt een hoge Oekraïense functionaris. ‘We hebben vrede nodig. Een vrede die ons niet tegelijkertijd vernietigt.’

Slechtste scenario

Gezinnen met tienerzonen staan voor bijzonder moeilijke keuzes. Of ze sturen hun jongens naar Europa zolang de wet dat nog toestaat, of ze laten hen blijven en riskeren alles. Serhiy Vasilyuk, een voormalige soldaat, staat voor zo’n dilemma.

Eerst waren hij en zijn vrouw het erover eens dat hun 17-jarige zoon Andriy moest vertrekken. Maar die stond erop dat hij zijn toekomst nergens anders zag en dat hij bij het leger zou gaan zodra hij daar wettelijk toe in staat was. Zijn moeder blijft fel tegen. Serhiy, die zijn zoon herkent in de wijdogige rekruten die hij vroeg in de oorlog leidde, heeft hem met tegenzin gesteund. ‘Als er geen jongens zoals hij zijn, is er niemand’, zegt hij.

Ondanks alle onrust is er nog geen sprake van een akkoord, nog niet. Maar veel ontwikkelt zich volgens het slechtste scenario dat Oekraïne zich kan indenken. Bij de elite zijn velen bezorgd dat de taal die uit het Trump-kamp komt een Russische val weerspiegelt: oproepen tot een staakt-het-vuren zonder veiligheidswaarborgen, en onmiddellijke verkiezingen die de Oekraïense eenheid zouden versplinteren.

‘Trump lijkt Zelensky kwijt te willen, iemand die hij nooit heeft gemogen en die hij als lastig beschouwt’, zegt een voormalig diplomaat. ‘Dit gaat niet over verkiezingen, het gaat erom Zelensky uit de weg te ruimen.’

Trumps haast zal waarschijnlijk niet zozeer tot een snelle vrede leiden, maar eerder tot een aanbod dat Oekraïne nooit kan aanvaarden. Dan zal het aan Zelensky zijn om het proces te rekken en in de tussentijd te onderhandelen.

In tegenstelling tot Trump heeft de Oekraïense president zijn rode lijnen niet wereldkundig gemaakt. Bereidheid om met ‘de moordenaar’ (waarmee hij Poetin bedoelde) aan tafel te zitten, was al voldoende als compromis, liet hij vorige week optekenen in The Economist. Maar Zelensky heeft al aangegeven dat hij niet zal instemmen met een staakt-het-vuren zonder veiligheidswaarborgen, noch met een akkoord dat achter zijn rug wordt gesloten.

Verre NAVO-droom

Een hoge Oekraïense functionaris zegt dat het onwaarschijnlijk is dat Oekraïne ooit formeel verloren gebieden zou erkennen als onderdeel van een deal, maar geeft toe dat NAVO-lidmaatschap als een verre droom wordt gezien. Het absolute minimum dat Oekraïne zou kunnen accepteren, zegt hij, is voortdurende samenwerking met westerse legers, geen serieuze ontwapening, een aanhoudende stroom wapens en geld, en een buitenlandse vredesmacht.

De omvang van zo’n macht is minder belangrijk dan het feit dát die macht er is. ‘Zodra ze hier zijn, geloven we dat het moeilijk voor hen zal zijn om weg te gaan.’

In theorie zou Oekraïne kunnen doorvechten, ondanks een door Trump opgelegde deal. In de praktijk zal de situatie voor het land met de tijd verslechteren. De oorlog is wreed voor beide kanten, maar nog meer voor de armere en minder talrijke Oekraïners. Het Oekraïense leger heeft op het niveau van zijn eenheden grote vaardigheid getoond.

Maar er zijn ernstige problemen op operationeel niveau en een opvallend gebrek aan strategische planning. Frontliniebataljons kampen met een tekort aan manschappen, sommige zijn nog maar een derde van hun oorspronkelijke grootte.

Trump daarentegen heeft veel middelen om een oplossing op te dringen. Hij kan – en zal hoogstwaarschijnlijk – militaire hulp terugschroeven of stopzetten. Hij zou eenzijdig de sancties tegen Rusland kunnen opheffen. Hij zou andere essentiële steun, zoals real-time doelbepaling en Starlink, de ruggengraat van Oekraïnes slagveldcommunicatie (en de satellietpoot van Elon Musks SpaceX, nvdr), kunnen schrappen.

Er zijn nieuwe alternatieven, maar het uitschakelen van die systemen zou een klap zijn. Een hoge Amerikaanse functionaris zegt: ‘Als Zelensky 18- en 20-jarige mannen kan mobiliseren, is het misschien de moeite waard om door te vechten. Als hij dat niet kan, moet hij de beste deal nemen die hij kan krijgen.’

Nu Europa niet aan tafel mag bij de onderhandelingen, hangt veel af van Zelensky en zijn wil om door te vechten. Hij heeft goede redenen om zich te verzetten tegen harde eisen: zijn baan en zijn plaats in de geschiedenis hangen ervan af. Maar zich verzetten tegen een Amerikaanse leider die ervan leeft om vijanden te creëren, is gevaarlijk en psychologisch zwaar.

Insiders maken zich er zorgen over dat Zelensky zich steeds verder terugtrekt in een steeds kleinere kring, precies op het moment dat hij de breedste steun nodig heeft. ‘Er is niemand die hem durft tegen te spreken,’ klaagt iemand, ‘en hij maakt fouten.’

Veel Oekraïners zijn duidelijk gefrustreerd over hun oorlogsleider. Intern onderzoek onthuld aan The Economist toont aan dat, hoewel hij nog altijd de populairste actieve politicus van Oekraïne is, Zelensky een toekomstige verkiezing met 30 procent tegen 65 procent zou verliezen van Valery Zaloezjny, zijn voormalige opperbevelhebber, die nog niet in de politiek is gestapt.

In januari toonde een openbare peiling aan dat het vertrouwen in Zelensky was gedaald tot 52 procent, ver onder de 90 procent die hem steunde bij het begin van de invasie maar nog altijd veel hoger dan de 4 procent die Trump op 18 februari suggereerde.

Oekraïense nachtmerrie

Dat is nog niet het ergste scenario. De ware Oekraïense nachtmerrie zou zijn dat Trump het Kremlin-plan volledig uitvoert: een staakt-het-vuren zonder effectieve veiligheidswaarborgen, verkiezingen die leiden tot politieke verlamming, een zwakke president, een verdeeld parlement, gevolgd door demobilisatie, massale emigratie en het begin van interne desintegratie.

De eenheid die Oekraïners in de eerste dagen van de oorlog toonden, zou een verre herinnering zijn. ‘Dat is verre van onmogelijk’, geeft een functionaris toe. ‘Onthoud dat er miljoenen wapens in het land zijn. Je kunt aan de frontlinie zelfs een buitgemaakte Russische tank kopen voor 100.000 hryvnia (2300 euro, nvdr).’

Er zijn weinig aanwijzingen dat Poetin zijn doel om de Oekraïense staat te vernietigen heeft opgegeven. Terwijl hij naar zijn 17-jarige zoon kijkt, voorspelt Serhiy Vasilyuk dat Oekraïne in oorlog zal blijven ‘tenminste zolang die klootzak (Poetin, nvdr) ademhaalt’. Maar, voegt hij eraan toe, hij gelooft ook dat het echt cruciale moment voor zijn land al voorbij is, in de eerste dagen van de oorlog, toen ‘zijn generatie de colonnes Russische tanks voor de poorten van Kiev stopte’. Nu wordt het stokje doorgegeven aan de generatie van zijn zoon.

Op 3 juni wordt Andriy 18. Op die dag is hij van plan twee dingen te doen: zich inschrijven voor een economische studie op afstand en zich aanmelden bij een van Oekraïnes elite-aanvalseenheden, tegen de wil van zijn moeder in. ‘Zelfs als de oorlog eindigt, zelfs als er een staakt-het-vuren komt, hebben we het sterkste leger nodig om ervoor te zorgen dat het nooit meer opnieuw begint’, zegt hij.