Na de arrestatie van zijn politieke rivaal: wie kan Erdogan nog stoppen?

Na de arrestatie van Ekrem Imamoglu, de burgemeester van Istanboel en de belangrijkste politieke rivaal van president Recep Tayyip Erdogan, roept de oppositie op tot massademonstraties. Maar kan burgerprotest de transformatie van Turkije in een dictatuur nog wel tegenhouden?

Enkele uren nadat politieagenten de burgemeester van Istanboel, Ekrem Imamoglu, thuis hadden opgepakt, hield president Recep Tayyip Erdogan afgelopen woensdag in Ankara een toespraak voor boeren tijdens een iftarmaaltijd. In Istanboel en andere steden gingen op dat moment al mensen de straat op om te protesteren. Erdogan had het in zijn toespraak over landbouw, over Gaza, over de mislukte couppoging in 2016. Hij repte met geen woord over Imamoglu, zijn belangrijkste politieke rivaal.

Toch is het hoogstwaarschijnlijk de president zelf die de opdracht gaf voor een van de ingrijpendste arrestaties in de recente Turkse geschiedenis, ook al ontkent zijn regering dat.

Het Russische model

In de meer dan twintig jaar waarin Erdogan aan de macht is, heeft hij Turkije omgevormd tot een quasi-autocratie. Hij heeft de rechterlijke macht onderworpen en de media in zijn achterzak gestopt. Met de arrestatie van Imamoglu gaat hij nog een stap verder: hij stelt het principe van democratische, vrije verkiezingen fundamenteel ter discussie. Erdogan volgt daarmee het Russische of Iraanse model, waarin de machthebber bepaalt wie hem mag uitdagen.

Het presidentiële paleis lijkt tot de conclusie te zijn gekomen dat Imamoglu als burgemeester te succesvol en te populair was om hem verder zijn gang te laten gaan.

De 54-jarige politicus wist namelijk iets te bereiken wat maar weinigen in Turkije gelukt is: hij versloeg Erdogans regeringspartij met zijn CHP, en dat zelfs drie keer. Eerst bij de gemeenteraadsverkiezingen in Istanboel in 2019, daarna bij de herverkiezing, en vervolgens opnieuw vorig jaar. Sindsdien gold hij als een van de meest kansrijke tegenstanders van Erdogan. Begin maart kondigde hij officieel zijn kandidatuur aan voor de presidentsverkiezingen van 2028.

Met de arrestatie van de belangrijkste oppositiepoliticus neemt Erdogan een risico. In 2013 liet hij in het Gezi-park in Istanboel een kamp van milieuactivisten gewelddadig ontruimen door de politie. Dat leidde tot de grootste protesten van zijn ambtsperiode. Honderdduizenden mensen trokken naar het Taksimplein in Istanboel. De demonstraties brachten Erdogan destijds in moeilijkheden, waarna hij hardhandig liet ingrijpen.

De vraag is of een soortgelijk scenario zich zal herhalen. Tot nu toe zijn slechts enkele duizenden mensen de straat opgegaan uit solidariteit met Imamoglu. Voor zondag heeft de oppositie evenwel een massabetoging gepland in Istanboel. Maar de regering is voorbereid: de autoriteiten hebben bijeenkomsten voor meerdere dagen verboden, straten en pleinen zoals het Taksimplein zijn afgesloten.

Erdogan belooft in 2028 op te stappen. Kan hij dat wel?

Tijdperk van straffeloosheid

Erdogan lijkt erop te vertrouwen dat de Turken, anders dan twaalf jaar geleden, niet opnieuw de kracht en moed zullen vinden om zich massaal tegen de regering te verzetten. De repressie door de veiligheidsdiensten is de afgelopen jaren steeds strenger geworden en veel mensen zijn uitgeput na jaren van economische crisis.

Daarnaast speelt de geopolitiek Erdogan in de kaart. Met de verkiezing van Donald Trump als president van de Verenigde Staten begon een tijdperk van straffeloosheid. Er is nauwelijks iemand die Erdogan nog in zijn autoritaire drift kan afremmen – niet in Washington en niet in Brussel, waar EU-buitenlandchef Kaja Kallas slechts met een vage verklaring reageerde op de arrestatie van Imamoglu. De Europese landen hebben het militair sterke Turkije nodig om een nieuwe veiligheidsstructuur zonder de VS op te bouwen.

Erdogan zal de timing simpelweg als gunstig hebben beschouwd om Turkije definitief in een eenmansstaat te veranderen.

De oppositie moet snel een rist moeilijke beslissingen nemen. De belangrijkste daarvan is of ze Imamoglu blijft steunen als presidentskandidaat. Voor zondag had de Republikeinse Volkspartij (CHP) een partijcongres gepland waarop de burgemeester van Istanboel officieel tot haar kandidaat zou worden benoemd. Uit de eerste verklaringen valt op te maken dat de CHP dat plan willen doorzetten.

Als een slechte grap

Het is echter mogelijk dat de autoriteiten het congres zullen verhinderen. In Ankara doen geruchten de ronde dat Erdogan CHP-leider Ozgur Ozel zou vervangen door een regeringsfunctionaris. Dat de grootste Turkse oppositiepartij, de partij van staatsstichter Atatürk, door een vertrouweling van Erdogan zou worden geleid, zou tot voor kort als een slechte grap hebben geklonken. Maar inmiddels is het een realistisch scenario.

Binnen de CHP willen velen de hoop niet opgeven dat ze Erdogan over drie jaar kunnen verslaan. Sommigen beweren zelfs dat de arrestatie Imamoglu’s populariteit uiteindelijk zou kunnen vergroten: in Turkije heeft men immers traditioneel sympathie voor de underdog.

Sinds woensdag wordt de burgemeester van Istanboel vastgehouden op het politiebureau aan de Vatan-straat. Het laatste wat het publiek van hem zag, was een video waarin hij zichzelf filmde terwijl hij zijn das vastmaakte, sprak over zijn aanstaande arrestatie en zijn aanhangers zei: ‘Ik hou heel veel van jullie allemaal.’

Volgens de wet moet hij uiterlijk na vier dagen voor een rechter verschijnen, die dan beslist of de detentie wordt verlengd. Zijn aanhangers hopen dat Imamoglu zondag wordt vrijgelaten, precies op tijd voor het CHP-partijcongres, al lijkt dat onwaarschijnlijk.

Ze herinneren zich een andere prominente politicus wiens gevangenisstraf zijn carrière juist een boost gaf: Recep Tayyip Erdogan zelf. In de jaren negentig werd hij als burgemeester van Istanboel gearresteerd omdat hij in een toespraak een islamistisch gedicht had geciteerd. Een paar jaar later stond hij aan het hoofd van de regering.