Na de aanslag op Hamasleider Haniyeh, in Teheran: ‘Het gezichtsverlies voor Iran is oneindig groot’

De hoogste leider van Hamas, Ismail Haniyeh, is in de nacht van dinsdag op woensdag gedood met een luchtprojectiel in de Iraanse hoofdstad Teheran. Dat maakte de militante beweging zelf bekend. Officieel is er geen bevestiging, maar iedereen gaat ervan uit dat Israël achter de aanslag zit.

Ismail Haniyeh is sinds 2017 de politieke leider van Hamas. Hij verliet de Gazastrook in 2019 en leefde in ballingschap in Qatar. De Hamasleider was in Teheran voor de beëdiging van de Iraanse president Masoud Pezeshkian. Zijn dood kwam slechts enkele uren nadat het Israëlische leger in Libanon een hoge commandant van het door Iran gesteunde Hezbollah had geliquideerd.

De reputatieschade voor het Iraanse regime is volgens de Belgisch-Iraanse politicologe Elly Mansoury (VUB) enorm. ‘Dit is ongelooflijk pijnlijk voor Iran, vooral ook door de timing. Ik zat te kijken naar de beelden van de eedaflegging van de nieuwe Iraanse president. Haniyeh was een centrale gast in die ceremonie. Hij werd met open armen en alle egards ontvangen.

Je zag ook hoe de Iraanse parlementsleden zich niet meer konden bedwingen, en ‘dood aan Israël’ en ‘dood aan Amerika’ begonnen te scanderen. Nauwelijks enkele uren later wordt Haniyeh, de belangrijkste politieke leider van Hamas, in Teheran vermoord. Dat contrast is hallucinant.’

Israëlische vergelding in Libanon lijkt onvermijdelijk (maar niemand wil totale oorlog)

Mossad

De Iraanse veiligheids- en inlichtingsdiensten, die de aanslag niet wisten te voorkomen, hebben klaarblijkelijk grote steken laten vallen. ‘De moordaanslag is uitgevoerd door middel van een raket die vanuit Iran werd aangestuurd ’, zegt Midden-Oostenkenner Koert Debeuf, eveneens verbonden aan de VUB. ‘Dat maakt het nog extra benard voor Iran. Het verklaart ook de felle oproepen tot wraak door de Iraanse Revolutionaire Garde en door ayatollah Khamenei, de hoogste leider van Iran. Want deze aanslag met een raketaanval vanaf eigen bodem laat zien dat Iran zijn binnenlandse veiligheid niet onder controle heeft. Het is nu wel zonneklaar dat de Mossad, de Israëlische geheime dienst die bekendstaat om dit soort operaties, heel actief is in Iran.’

Elly Mansoury ziet hoe Iran in enkele maanden tijd nu al voor een tweede keer een publieke afgang ‘in de geopolitieke arena’ meemaakt. De vorige Iraanse president Raisi kwam eind mei, samen met andere hoge functionarissen van het Iraanse regime, bij een helikoptercrash om het leven. En nu een moordaanslag, kort na de eedaflegging van Raisi’s opvolger. ‘Het ene heeft op zich niets met het andere te maken, behalve dan dat Iran in beide gevallen ontzettend klungelig en, zeker na deze aanslag in de eigen hoofdstad, zwak overkomt’, zegt Mansoury. ‘De aanwezigheid van Haniyeh was juist bedoeld om Israël en het Westen te laten zien: kijk eens, de as van het verzet is hier samengekomen. Die as kwam tijdens de ceremonie in het Iraanse parlement ook best indrukwekkend over. De dood van Haniyeh betekent oneindig groot gezichtsverlies voor Iran, zowel internationaal als in eigen land. Want het beschermen van Hamas en de Palestijnen geldt als een van de kernelementen van de buitenlandpolitiek van Iran. En in Iran zelf staan veel burgers sceptisch tegenover de Iraanse militaire en financiële steun aan Hezbollah en Hamas.’

Scalp

De dood van Ismail Haniyeh is dus een mokerslag voor Hamas en Iran, en een triomf voor Israël in de oorlog tegen Hamas na de aanslagen van 7 oktober. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu zwoer toen de dure eed dat hij Hamas met wortel en tak zou uitroeien. Bij vergeldingsacties in de Gazastrook vielen al 40.000 doden, onder wie heel veel burgers maar ook veel Hamas-strijders.

Met het elimineren van een politieke leider van de militante Palestijnse beweging, weliswaar omstreden vanwege zijn vermeende rijkdom maar toch een grote verzetsheld voor veel Palestijnen, lijkt de totale vernietiging van Hamas een stap dichterbij. Of niet? Midden-Oostenkenner Debeuf plaatst er vraagtekens bij. ‘Hoeveel Hamas-mensen Israël ook doodt, ze zullen er met bombardementen en luchtaanvallen nooit in slagen de ideologie van Hamas uit te roeien. Wel integendeel. Maar Haniyeh was natuurlijk al decennialang de politieke leider van Hamas. In die zin is hij voor premier Netanyahu allicht een symbolisch belangrijke scalp. Tegelijk was hij de hoofdonderhandelaar in de gesprekken over een staakt-het-vuren. Hij stond bekend als een pragmaticus en gematigd figuur binnen Hamas. Volgens sommigen bestaat er geen gematigde strekking binnen Hamas, maar de gemilitariseerde vleugel van Hamas in Gaza is stukken radicaler dan de politieke leiding in Qatar. Van Haniyeh werd zelfs gezegd dat hij niet op de hoogte was van het bloedbad op 7 oktober, en dus zeker niet betrokken bij de voorbereiding. In die zin vind ik deze operatie vanuit Israëlisch standpunt wel bizar. Er zijn op verschillende plaatsen volop onderhandelingen bezig over een staakt-het-vuren, en zelfs over een groter akkoord. The New York Times berichtte begin deze week op grond van bronnen bij de CIA dat de partijen dicht bij een akkoord zaten. En dan een hoofdonderhandelaar vermoorden?’

Je hoeft geen cynicus te zijn, aldus Debeuf, om op grond hiervan te besluiten dat de regering-Netanyahu op dit moment niet uit is op een staakt-het-vuren in Gaza. Gesprekken voor een duurzame vrede in de regio lijken door de aanslag op Haniyeh helemaal uit het zicht te verdwijnen. ‘Dat is de enig mogelijke conclusie’, zegt Debeuf. ‘Israël steekt opnieuw de lont in het kruitvat en torpedeert hiermee de onderhandelingen. In die zin was de aanslag op Haniyeh ook een aanslag op een mogelijk staakt-het-vuren. Want niet alleen Iran, ook Hamas kan dit natuurlijk niet over zijn kant laten gaan.’

Israëlisch minister over spanningen met Iran: ‘Dit beest moet geëlimineerd worden’

Derde wereldoorlog

Verbaal schakelt het Iraanse regime na de moordaanslag in Teheran naar de hoogste versnelling, maar op welke manieren Iran concreet wraak kan en wil nemen, is lastig te voorspellen. Mogelijk komt er een variant op de Iraanse reactie na de Israëlische luchtaanval op een bijgebouw van het Iraanse consulaat in de Syrische hoofdstad Damascus in april. Daarbij kwam een hoge commandant van de Iraanse Revolutionaire Garde om het leven. Iran vuurde als vergelding honderden drones en raketten af op Israël. Die werden bijna allemaal door Israël uit de lucht gehaald, mede doordat Israël was gewaarschuwd voor een op handen zijnde aanval.

‘Misschien krijgen we weer zo’n reactie’, zegt Debeuf. ‘Op het eerste gezicht spectaculair, maar zonder veel gevolgen.’ Vrezen voor een regionaal conflict en een open oorlog tussen Iran en Israël doet Debeuf niet. ‘Als men daarop uit was, was het allang gebeurd. Uiteindelijk willen alle landen in de regio dat de oorlog in Gaza stopt. Alle landen behalve Israël op dit moment.’

De Belgische-Iraanse politicologe Elly Mansoury acht een herhaling van de Iraanse vergeldingsactie in april ook realistisch, maar maakt zich wel uitdrukkelijk zorgen over de gevolgen en een mogelijke escalatie in het licht ontvlambare Midden-Oosten. ‘Dit is van een andere orde dan eerdere incidenten. Iran en de as van het verzet zijn in het hart geraakt. Ik krijg steeds meer de indruk dat we in slow motion richting een grote regionale en dus een derde wereldoorlog opschuiven. Stel dat bij een Iraanse wraakactie op de een of andere manier Amerikaanse militaire infrastructuur of soldaten worden geraakt, wat kan er dan allemaal niet gebeuren?’