Wie bepaalt de strategie en de doelwitten van die moordcommando’s?
De operatie was al een maand in voorbereiding. Jevhen Joenakov, de burgemeester van Velykyi Burluk, in de regio Charkiv, was geïdentificeerd als een collaborateur met de Russen. Commandant ‘Kaukasus’ van de speciale strijdkrachten en een groep lokale officieren kregen de opdracht. De mannen hielden hun doelwit dagenlang nauwgezet in de gaten: wanneer en waar Joenakov zich verplaatste, hoe goed hij beveiligd was. Nadat ze hun bom van een afstand tot ontploffing hadden gebracht, verdwenen ze naar veilige huizen in bezet gebied. De groep zou pas weken later terugkeren naar door Oekraïne gecontroleerd gebied, nadat de stad was bevrijd. Het lichaam van Joenakov is nooit gevonden.
In achttien maanden oorlog zijn tientallen mensen zoals Joenakov het doelwit geweest van ‘klinische operaties’ in bezet Oekraïne en in Rusland zelf. Ze zijn doodgeschoten, opgeblazen, opgehangen en soms zelfs vergiftigd met brandewijn. Oekraïne zwijgt over zijn betrokkenheid bij de moordaanslagen. Maar weinigen twijfelen eraan dat de veiligheidsdiensten erachter zitten. ‘Iedereen die Oekraïne verraadt, op Oekraïners schiet of raketten op Oekraïners afvuurt, moet begrijpen dat hij in de gaten wordt gehouden en voor het gerecht zal worden gebracht’, zegt Andri Tsjernjak, een officier van HUR, de militaire inlichtingendienst van Oekraïne. In een interview in juli ging zijn baas, generaal Kyrylo Boedanov, nog verder: ‘Als je vraagt naar [het creëren van een versie van] Mossad… Dat is niet nodig. Die bestaat al.’
Het noemen van het Israëlische spionageagentschap maakt de Oekraïners, die wanhopig op zoek zijn naar gerechtigheid, nerveus. De Mossad leerde veel van de geheime politie uit het Sovjettijdperk en haar oprichter, Pavel Sudoplatov, die werd geboren in Melitopol in het nu bezette zuiden van Oekraïne. Soedoplatov infiltreerde in de jaren 1930 in Oekraïense nationalistische groeperingen en blies een van hun leiders op met een bom in een doos chocolaatjes. Hij was ook het brein achter de moord op Leon Trotski in 1940.
In het moderne Oekraïne gaan de moordaanslagen minstens terug tot 2015, toen de binnenlandse veiligheidsdienst (SBU) een nieuw orgaan oprichtte nadat Rusland de Krim en de oostelijke Donbas-regio had ingenomen. Het vijfde elitedirectoraat voor contraspionage begon als sabotagedienst als reactie op de invasie. Later ging het zich richten op wat eufemistisch ‘nat werk’ wordt genoemd.
Valentin Nalivajtsjenko, die destijds aan het hoofd stond van de SBU, zegt dat de overgang plaatsvond toen de toenmalige leiders van Oekraïne besloten dat het beleid om collaborateurs op te sluiten ontoereikend was. De gevangenissen raakten overvol, maar weinigen lieten zich afschrikken. ‘Met tegenzin kwamen we tot de conclusie dat we terroristen moesten elimineren’, zegt hij. Een voormalige officier van het directoraat beschrijft het in soortgelijke bewoordingen. ‘We moesten de oorlog naar hen brengen.’ In 2015 en 2016 werd het directoraat in verband gebracht met de moorden op belangrijke Russische commandanten in de Donbas: Mikhail Tolstykh, alias ‘Givi’, gedood in een raketaanval; Arsen Pavlov, alias ‘Motorola’, opgeblazen in een lift; Alexander Zakhartsjenko, opgeblazen in een restaurant.
Naar verluidt geeft Zelensky zelf toestemming voor de meest controversiële operaties.
Witteboordjongens
Insiders van de inlichtingendienst zeggen dat het vijfde directoraat van de SBU een centrale rol speelt in de operaties tegen Rusland. Door de relatieve omvang en het budget van de SBU – vijf keer groter dan dat van de HUR – is die het best in staat om de moeilijkste opdrachten uit te voeren, zoals het bombarderen van de brug van Kerch, die Rusland met de Krim verbindt, in oktober 2022. Anderen benadrukken de rol van de HUR, met zijn ondergrondse netwerken en toegenomen bekendheid in oorlogstijd. ‘Wij zijn meestal de witteboordenjongens’, benadrukt een SBU-bron. Een andere steeds belangrijkere speler in bezet Oekraïne is de Special Operations Forces (SSO). Dat is een relatief nieuwe groep die de Rukh Opory (Verzetsbeweging), de partizanen van Oekraïne, coördineert. De operatie in Charkiv was bijvoorbeeld van de SSO. Denys Jaroslavsky, een officier bij de SSO, zegt dat de dienst nu aandringt op meer bevoegdheden om operaties in Rusland zelf uit te voeren. Dat wordt elders in de Oekraïense inlichtingendiensten niet overal toegejuicht.
Naar verluidt geeft president Volodymyr Zelensky toestemming voor de meest controversiële operaties, terwijl andere beslissingen worden gedelegeerd. Een hooggeplaatste regeringsbron weigert in te gaan op de details: ‘Het is belangrijk om geen commentaar te geven of zelfs maar na te denken over dergelijke operaties.’ Maar hij zegt dat Zelensky een duidelijk bevel heeft gegeven om bijkomende schade onder burgers te vermijden. Oekraïne moest zijn doelwitten zorgvuldig kiezen, voegt de bron eraan toe, misschien heeft het dat ‘niet altijd’ gedaan.
De Oekraïense leiding kwam in oktober in het vizier toen The New York Times meldde dat de Amerikaanse regering het land de schuld gaf van een autobom waarbij Darja Doegina, dochter van Aleksandr Doegin, een Russische nationalistische filosoof, om het leven kwam. Dat verscherpte het debat binnen de Oekraïense inlichtingendienst. Het was onduidelijk of het de bedoeling was dat Doegina zou sterven. Sommige berichten suggereren dat ze van auto had gewisseld met haar vader.
(Lees verder onder de preview)
Clowns en prostituees
Een daaropvolgende reeks operaties, gericht op minder belangrijke propagandisten van Moskou, liet een trend zien waar maar weinig van de insiders die voor dit artikel werden geïnterviewd blij mee waren. ‘Het gaat om marginale figuren’, zegt een bron bij de contraspionage van de SBU. ‘Het maakt me ongemakkelijk.’ De voormalige officier van het vijfde directoraat van de SBU suggereert dat de operaties eerder bedoeld waren om indruk te maken op president Zelensky dan om de overwinning dichterbij te brengen. ‘Clowns, prostituees en grappenmakers zijn een constante rond de Russische regering’, zegt hij. ‘Dood een van hen en er komt een andere voor in de plaats.’
De voormalige spion zegt bezorgd te zijn dat de Oekraïense moordcampagne te weinig beredeneerd is. Sommige moorden hebben psychologisch wel nut doordat ze het moreel van gewone Oekraïners verhogen. Dat was zeker het geval met Stanislav Rzhitsky, een voormalige commandant van een onderzeeër die vermoedelijk de raketten heeft afgevuurd die in juli 2022 38 Oekraïners doodden in Vinnytsja. Hij werd een jaar later doodgeschoten terwijl hij aan het joggen was in een park in Krasnodar, in Rusland. Maar andere operaties verraadden een gebrek aan strategie. Ze dreigden bronnen, methoden en de omvang van de Oekraïense infiltratie in Rusland bloot te leggen: ‘Onze veiligheidsdiensten moeten geen dingen doen alleen omdat ze het kunnen.’
Andri Joesov, een woordvoerder van de militaire inlichtingendienst, benadrukt dat Oekraïne ‘blinde terreur’ vermijdt. Het doel is ‘niet om de vijand bang te maken’, zegt hij, maar ‘om hem uit bezet Oekraïens gebied te verdrijven’. Oekraïense spionnen zouden doorgaan met het ‘identificeren en uitbuiten van de Russische kwetsbaarheden’.
Het omgekeerde is natuurlijk ook waar. De infiltratie van de Oekraïense veiligheidsdiensten door Russische agenten blijft een groot probleem. Volgens sommige insiders vormt ze de grootste belemmering voor pogingen om een Oekraïense Mossad op te richten. Het voormalige hoofd van de interne beveiliging van de SBU is Oekraïne ontvlucht: er loopt een onderzoek naar verraad bij verstek. Vertrouwen blijft een probleem in de dienst, waar alle operaties, behalve de minst gevoelige, in kleine groepen worden uitgevoerd. ‘Mensen zijn altijd onze zwakste schakel’, zegt de bron van de contraspionage van de SBU. ‘Ze zijn verreweg het meest onbetrouwbare deel van onze berekeningen.’
(Lees verder onder de preview)
Hoe verloopt de oorlog in Oekraïne?
Ruim anderhalf jaar na het begin van de grootschalige Russische inval verloopt het Oekraïense tegenoffensief moeizaam. ‘Er is de afgelopen drie maanden bitter weinig vooruitgang geboekt’, vertelt luitenant-kolonel bij de Koninklijke Militaire School Tom Simoens. ‘De Oekraïense strijdkrachten hebben 300 vierkante kilometer heroverd. Dat is niet veel, zeker gezien de hoge tol voor het Oekraïense leger. De laatste maanden hebben we de capaciteiten van het Oekraïense leger overschat en die van de Russische strijdkrachten onderschat.’
Volgens professor internationale veiligheid Alexander Mattelaer (VUB/Egmont) heeft Rusland in de aanloop naar het tegenoffensief de kans gekregen om zich in te graven. ‘Daardoor is een succesvolle verrassingsaanval zoals in september vorig jaar niet meer mogelijk. Zeker nu de winter nadert, neemt de druk op Oekraïne toe om te bewijzen dat het wel degelijk aan de winnende hand is. Deep strikes met moordcommando’s achter de Russische linies of raketaanvallen ver op Russisch grondgebied maken daar een belangrijk deel van uit.’
Het gros van die manoeuvres, meent Simoens, maken op het slagveld weinig verschil, maar zijn wel van symbolisch belang. ‘In de Verenigde Staten neemt de steun voor wapenleveringen bij zowel de Republikeinen als Democraten toe telkens wanneer Oekraïne successen boekt.’
Vanuit Washington mag Oekraïne binnenkort misschien wel ATACMS-langeafstandsraketten verwachten. ‘Met een bereik van 300 kilometer – veel verder dan wat Oekraïne nu ter beschikking heeft – zouden die de Russische landbrug boven de Zwarte Zee veel pijn kunnen doen’, aldus Mattelaer. ‘De ATACMS kunnen de oorlog in een andere plooi leggen’, bevestigt Simoens. ‘Het is onbegrijpelijk dat Oekraïne zulke middelen niet eerder geleverd kreeg. Maar alles zal afhangen van de timing, de aantallen en de eventuele beperkingen van de leveringen. Met tien stuks zou Oekraïne nauwelijks iets opschieten.’
