Moldavië: het land van de aftakeling

Niemand lijkt iets te moeten hebben van Moldavië, het armste land van Europa. Behalve enkele oligarchen die hun eigen positie willen handhaven.

Moldavië heeft geen kust, en toch werd ik in dit land voor het eerst in mijn leven zeeziek. Het was de staat van de weg die me twee keer deed stoppen omdat mijn spijsvertering het niet hield. Stelt u het zich even voor: honderden kilometers asfalt, door de vrachtwagens en de schroeiende zomerzon vervormd tot een strook van golven, kraters en scheuren, met langs die weg twee monotone rijen notenbomen, eindeloze rijen notenbomen met hun stammen witgekalkt, en daarachter het even eindeloze, zwarte, omgeploegde akkerland. Aan de kant van de weg volgen oude vrouwtjes geïntrigeerd het laveren van mijn oude Mercedes. Dit is het armste land van Europa. Mensen in Moldavië verdienen gemiddeld minder dan 900 euro per maand.

Weinig plekken zijn zo verweesd als Moldavië. Niemand lijkt er echt wat van te moeten hebben. Er zitten nauwelijks natuurlijke rijkdommen in de grond, er lopen geen grote pijpleidingen doorheen, op de internationale handelsroutes neemt het een marginale plek in en met een bevolking van 3,5 miljoen is het een van de kleinste landen van Europa. Toch blijft het na Wit-Rusland en Oekraïne een frontlijnstaat tussen Rusland en het Westen. Sinds 1991 liggen meer dan duizend Russische soldaten in het oosten van het land, in Transnistrië. Officieel bewaken ze er een wapendepot, maar in de praktijk waken ze erover dat de afvallige regio afvallig blijft. De Russen kijken dan weer achterdochtig naar de groeiende Europese invloed in het westelijke deel van het land.

Toch valt er veel te berichten over het kleine Moldavië. Over de uitzinnige armoede, bijvoorbeeld, die inwoners aanzet om voor enkele duizenden euro’s een nier te verkopen aan rijke Europeanen. Over de tienduizenden Moldavische meisjes in Europese prostitutienetwerken. Over de smokkel. Over de duizenden Moldaviërs die voor een hongerloon in Roemenië werken. Over de strijd die jonge Moldaviërs voeren tegen de corruptie, en om hun land dichter bij de Europese Unie te krijgen. Maar ik ben bij mijn bezoek vooral op zoek naar inzicht in de proxy-oorlog waarbij de grootmachten veile oligarchen steunen om hun invloed te behouden: de geopolitiek van de corruptie.

Hotel Chisinau

‘Als je echt wilt kennismaken met dit land, boek dan een kamer in Hotel Chisinau’, had een bevriende Europese diplomaat me voor mijn vertrek geadviseerd. Ik volg haar raad op en arriveer na middernacht in de desolate hoofdstad van Moldavië. De neonverlichting benadrukt de barsten in de statige gevel, de vensters zijn dichtgeplakt met aluminiumfolie. Een nachtportier ontgrendelt de voordeur en schiet naar boven om een receptioniste wakker te maken. Mijn kamer heeft een jarenzestiginterieur, een betonnen bad afgestreken met polyester en veel wit plastic. ’s Ochtends ontbijt ik in een kelder waarvan de muur met hoogglanzende latex tot een kerker werd geëvoceerd. Op een groot plasmascherm kronkelt de popzangeres Rihanna – eveneens in latex. Mijn ontbijt wordt geserveerd: een hardgekookt ei, een knakworst en twee sneden witbrood.

Hoewel Hotel Chisinau een van de meest bevreemdende plekken is waar ik ooit heb gelogeerd, was dit de plek waar de huidige sterke man van Moldavië in de jaren negentig zijn opmars naar de macht zou hebben ingezet. Als pooier, nog wel. Vlad Plahotniuc is nu voorzitter van de Democratische Partij voor Moldavië. Hij heeft het voorkomen van de ideale schoonzoon: strak in het pak, keurig gekapt en gedistingeerd. ‘Plahotniuc is een echte straatvechter die zichzelf salonfähig heeft gemaakt’, hoor ik van een Europese diplomaat. ‘In het hotel waar je verblijft, ging hij meisjes aanbieden aan zakenlui en politici. Ze hebben hem er ooit willen arresteren, maar hij is op het nippertje ontsnapt. Wel heeft hij jarenlang video-opnames gemaakt van zijn klanten. Daaraan heeft hij waarschijnlijk nog altijd veel macht te danken: hij heeft dossiers van mensen die ertoe doen en kan ze chanteren.’

Het verhaal van de videotapes krijg ik nog van verschillende andere diplomaten te horen, maar vandaag gaat de machtspositie van Plahotniuc veel verder. Hij is een typische oligarch en vergaarde honderden miljoenen door zich in te kopen in de vastgoedsector en nutsbedrijven. Hij bezit vier van de vijf televisiestations en verscheidene sportclubs. ‘Nu gebruikt Plahotniuc de staat als zijn privéonderneming. Hij is de grote poppenmeester en benoemt alle belangrijke beleidsmakers’, wordt me verteld in een andere Europese ambassade. ‘Hij beschouwt het overheidsbudget als zijn eigen portemonnee. Zopas werden de belastingen verhoogd. Met dat geld wil hij de verkiezingen voorbereiden, steun kopen, maar ook zijn afhankelijkheid van Europese hulp terugdringen omdat wij te kritisch zouden zijn. Ondanks zijn controle over de media is Plahotniuc niet populair. Amper 1 procent van de Moldaviërs vertrouwt hem. Om een verkiezingsnederlaag te vermijden, veranderde hij dan maar de grondwet.’

Plahotniuc gebruikt zijn land niet alleen als een grabbelton, maar ook als politieke pasmunt. ‘Hij profileert zich als anti-Russisch’, vertelt men me verder in de ambassade. ‘Hij exploiteert de vrees die onder veel Moldaviërs leeft over Rusland, en probeert zich zo in de gratie van Washington te werken. Niet dat geopolitieke overwegingen voor hem echt de doorslag geven, want zijn zakenrelaties met Rusland blijven overeind en eerder dit jaar zat hij doodleuk mee de Socialistische Internationale in Colombia voor. Maar voor de Amerikanen is alles goed om de Russen te stoppen, ook de samenwerking met een opportunistische en corrupte oligarch. Amerika is de belangrijkste bron van financiële steun. Dit is de Koude Oorlog op z’n smerigst.’ Plahotniuc werd intussen twee keer uitgenodigd in Washington, waar hij onder andere sprak met Victoria Nuland, toen nog verantwoordelijk op het ministerie van Buitenlandse Zaken voor Europese aangelegenheden.

Vloermat van de Russen

Terwijl Plahotniuc wordt onthaald in Washington, loopt de president, Igor Dodon, de deur plat in Moskou. Dodon wil Moldavië lid maken van de Euraziatische Unie. Hij heeft zich verzet tegen plannen om zijn land dichter bij de NAVO te brengen, bijvoorbeeld door een liaisonkantoor toe te laten in Chisinau, soldaten naar NAVO-oefeningen te sturen en met Amerikaans geld een militaire basis nabij Transnistrië op te knappen. ‘Het is verkeerd, ‘zei Dodon, ‘en het heeft totaal geen zin om de confrontatie op te zoeken.’ Dodon is populairder dan Plahotniuc en doet zich ook volkser voor. ‘Vergis je niet, ‘hoor ik bij de Europese diplomate, ‘ook Dodon is een oligarch, maar hij heeft niet de macht van Plahotniuc en compenseert dat door zich als gesprekspartner van Vladimir Poetin te profileren. De Russen gebruiken hem als vloermat. Eerder dit jaar liet Poetin hem drie uur wachten voor een onderhoud.’

Rusland en Washington mogen dan wel naar Moldavië kijken als een onderdeel van het geopolitieke schaakveld, voor de twee leiders lijkt geopolitiek dus vooral een middel om hun eigen positie en vooral hun eigen economische belangen te handhaven. ‘Bij de verkiezingen van 2016 had de bevolking nog enige hoop dat Dodon, in de stijl van Poetin, middels krachtig leiderschap zou afrekenen met de corruptie, maar het is alleen erger geworden’, vertelt de diplomate. ‘Wellicht hebben Dodon en Plahotniuc zelfs een deal met elkaar gesloten, want ondanks uiteenlopende partijpolitieke belangen en de ogenschijnlijke meningsverschillen over Rusland hebben ze elkaar herhaaldelijk gesteund.’

Naast Rusland en de Verenigde Staten had ook de Europese Unie een favoriet in Moldavië. Dat was Vladimir Filat, premier en voorzitter van de Liberale Democratische Partij. Het was Filat die het associatieverdrag met Europa onderhandelde. Hij werd echter voor negen jaar naar de gevangenis gestuurd wegens betrokkenheid bij een fraudeschandaal bij een bank. In welke mate Filat er echt voor iets tussen zat, of dat er sprake was van een afrekening door Plahotniuc, blijft onduidelijk. Feit is dat er een miljard dollar spaargeld uit die bank verdwenen is.

Twee dagen lang praat ik in Chisinau met diplomaten, journalisten, studenten en beleidsmakers over de politieke toestand. Niemand zegt ook maar één optimistisch woord. ‘Ons moreel is gebroken’, vertelt journaliste Mariana Milewski. ‘Iedereen die kan, vertrekt’, zegt Constantin Lupu, een student scheikunde die ik tegen het lijf loop in een kunstgalerie. Mijn laatste gesprek voer ik met Galina Selari, een van de vooraanstaande intellectuelen. Ik ontmoet haar in een kleine leeskamer. Het weinige daglicht wordt tegengehouden door planten op de vensterbank. ‘Vergeet ook onze geschiedenis niet. Moldavië is altijd een transitland geweest. Bessarabië was een strijdperk tussen Rusland, Europa en de Turken. We hebben nooit een identiteit ontwikkeld, laat staat een civiele maatschappij. En nu kijken we voor onze toekomst opnieuw naar het buitenland: de ene naar het Oosten, de andere naar het Westen. We hebben geen benul van wat we zelf willen. Is Moldavië een echte staat? Ik weet het niet. Maar er wonen een paar miljoen mensen op dit lapje grond, en dus hebben we minstens een reden om te strijden voor een betere toekomst hier.’

Transnistrië

Ik laat Chisinau achter me, en daar ben ik niet rouwig om. Op de gemoedelijke inwoners na is dit een onaantrekkelijke stad. Sinds de val van de Sovjet-Unie lijkt het verval onophoudelijk door te zijn gegaan. Veel van de betonnen woonblokken staan leeg. In de voetgangerstunnels zijn hele treden van de trappen verdwenen en liggen elektriciteitskabels bloot op de vloer. De weinige kleurrijke plekken in de stad zijn buitenlandse winkelketens. Zelfs restaurants en tavernes zijn er, ondanks de prima Moldavische wijn, schaars. Ik heb met de mensen te doen. Oekraïne wordt evenzeer geteisterd door oligarchen en er woedt een bloedige oorlog, maar bij een deel van de bevolking heerste bij mijn bezoek toch het idee dat de oorlog de rangen hielp sluiten en dat er iets was om voor te strijden. In Wit-Rusland heerst misschien een dictator, maar het was er veel keuriger en gemoedelijker. Dit Moldavië is echt het land van de aftakeling.

De reis gaat verder naar Transnistrië. Officieel maakt het deel uit van Moldavië, maar eigenlijk loopt de rivier de Dnjestr als een grens door het land en is het gebied een Russisch protectoraat. Na een uur rijden moeten we stoppen voor een controlepost: Russische soldaten met een kalasjnikov aan de schouder. Er staan Friese ruiters en een pantserwagen. Pas na de Russen volgt een controle door douanebeambten van Transnistrië, en ze werken grondig. ‘Openmaken!’ zegt een van hen, en hij wijst naar mijn koffer. Ze halen alles ondersteboven. Bij het zien van mijn camera willen ze de foto’s controleren. Gelukkig zijn de eerste er nog van het thuisfront. Maar dan vist een van de douanebeambten een visitekaartje van een diplomaat vantussen mijn kleren. ‘Meekomen!’ Een uur lang probeer ik uit te leggen wat het doel is van mijn reis. Ik krijg de toestemming om 24 uur in het gebied te blijven.

Bijna de hele weg word ik gevolgd. De twee contacten met wie ik in de stad Tiraspol heb afgesproken, geven onverwachts verstek. Ik besluit dan maar vooral mijn ogen de kost te geven, en rijd kriskras door het straatarme Tiraspol. Nergens in de hele regio is de Sovjettijd nog zo aanwezig als in Transnistrië. Zelfs in het nationale embleem prijken nog altijd de hamer en sikkel. Op verscheidene pleinen kijkt Vladimir Lenin toe, en over de weidse lanen daveren geregeld oude Russische legertrucks voorbij. Her en der rondom de stad liggen Russische legerkazernes, nog altijd met de prominente rode ster op de ijzeren poorten. Minstens even nadrukkelijk als de Russen is het zakenimperium Sheriff. Je hebt het splinternieuwe Sheriffvoetbalstadion, de Sheriffwinkelcentra, het Sheriffhotel enzovoort. De man erachter is Viktor Gushan, een voormalige officier van de Sovjetinlichtingendienst KGB. Dankzij hem kregen de talrijke orthodoxe kerken in Tiraspol weer glimmend bladgoud op de koepels. De recentste presidentsverkiezingen werden gewonnen door zijn bewakingsagent, en in het parlement heerst zijn partij: de Partij van de Vernieuwing.

Met mijn bezoek aan Transnistrië zet ik een punt achter mijn etappe door Oost-Europa, van Sint-Petersburg tot de Zwarte Zee. Laat er geen twijfel over bestaan: overal in deze regio ligt kruit opgestapeld, en de spanning met Rusland is te snijden. Maar minstens zo zorgwekkend als de geopolitieke rivaliteit zijn het totale gebrek aan perspectief in de regio, de economische stagnatie, de corruptie en de wurggreep van de oligarchen.