Tijdens de Italiaanse parlementsverkiezingen heeft een meerderheid van de Italiaanse kiezers zijn middelvinger getoond aan het politieke establishment. Zoals de kaarten nu liggen, belooft het een lange en moeizame regeringsvorming te worden. Met de verkiezing van de voorzitters van de Kamer en de Senaat krijgen we al meteen een voorsmaakje.
Tijdens de Italiaanse parlementsverkiezingen van begin maart, heeft een meerderheid van de Italiaanse kiezers zijn middelvinger getoond aan het politieke establishment. Dat leverde de populistische Vijfsterrenbeweging (M5S) de overwinning op, samen met de rechts-nationalistische anti-immigratiepartij La Lega. Zoals de kaarten nu liggen, belooft het een lange en moeizame regeringsvorming te worden. Met de verkiezing van de voorzitters van de Kamer en de Senaat krijgen we al meteen een voorsmaakje.
Dinsdag waren de Vijfsterrenbeweging enerzijds en het rechtse blok rond Matteo Salvini (Lega), Silvio Berlusconi (Forza Italia) en Georgia Meloni (Fratelli d’Italia) anderzijds, het onderling eens geworden dat M5S de voorzitter van de Kamer zou leveren en de rechtse coalitie de voorzitter van de Senaat. Woensdag maakte M5S-leider Luigi Di Maio al bezwaar tegen de kandidatuur van Paolo Romani (Forza Italia).
Romani is niet onbesproken, omdat hij ooit betrokken was in een zaak van verduistering. Meteen moest het hele akkoord opnieuw onderhandeld worden. Vrijdag 23 maart komen Kamer en Senaat voor het eerst samen in de nieuwe samenstelling en kan hier over gestemd worden. Daarna ligt het initiatief bij president Sergio Mattarella. Hij moet vanaf begin april de verschillende partijen op het Quirinale uitnodigen en op basis van die beraadslagingen beslissen wie hij wil uitsturen met de opdracht om een regering te vormen. Volgens Piero Ignazio, politicoloog aan de Universiteit van Bologna, staat Italië voor een tweesprong: de keuze voor een nieuwe Europese breuklijn establishment/anti-establishment (M5S-Lega) of de oude breuklijn links-rechts die de politiek tussen 1994 en 2013 heeft bepaald.
Berlusconi heeft zich faliekant misrekend.
Wellicht zullen de onderhandelingen over de regeringsvorming maanden aanslepen. Als na maanden onderhandelen zou blijken dat er geen enkele regering levensvatbaar is, dan kan Mattarella vragen een regering van nationale eenheid op de been te brengen. Die zou de opdracht krijgen om de kieswet te wijzigen die het makkelijker maakt om een werkbare meerderheid te vormen en daarna nieuwe verkiezingen uitschrijven. Intussen handelt de ontslagnemende centrumlinkse regering van Paolo Gentiloni de lopende zaken af.
Salvini kandidaat-premier
Dat het centrumrechtse blok met 37 procent de grootste coalitie zou worden, hadden de peilingen goed ingeschat. Dat de Lega van Matteo Salvini groter zou worden dan Forza Italia van Silvio Berlusconi, voorspelden ze niet. Salvini vertimmerde de separatistische Lega Nord, die decennialang ijverde voor onafhankelijkheid van het rijke Noord-Italiaans Padanië, tot een rechts-nationalistische anti-immigratiepartij die zijn aanhang naar heel Italië wil uitbreiden. Dat heeft geloond.
Nu de Lega de grootste partij is van het centrumrechtse blok mag Salvini zich de kandidaat-premier van de alliantie noemen. Twee weken voor verkiezingsdag suste Berlusconi de gematigde rechtse kiezers die zich over een kandidatuur van Salvini ongerust maakten, nog met de peilingresultaten die Forza Italia vier procent voorsprong gaven op de Lega. Hij misrekende zich faliekant. Ook in een ander opzicht. Nu het rechtse blok geen meerderheid heeft om alleen te regeren, is ook het plan B voor een centrumcoalitie tussen Forza Italia en Partito Democratico uitgesloten, want ook dat levert geen meerderheid meer op.
Berlusconi, die ook fel campagne voerde op het immigratiethema, heeft daarbij ongewild vooral de Lega electoraal laten oogsten. Pijnlijk is dat bijna een kwart van de Forza Italia-kiezers naar de Lega overstapte. Dat blijkt uit vergelijkend onderzoek van het kiesgedrag in 2013 en 2018 door peilingbureau SWG. Dit is meteen ook een flinke streep door de rekening van de machtige Europese Volkspartij (EVP) in Brussel, die vooral een Europavriendelijke coalitie in het zadel wilde en daarom Berlusconi opnieuw in de armen sloot – hoewel ze hem in 2011 nog tot ontslag had gedwongen toen hij weigerde om het Europese bezuinigingsprogramma uit te voeren. Als dam tegen het populisme vormde Il Cavaliere in de huidige context het minste kwaad. Koste wat kost moest een eurosceptische regering vermeden worden.
Zolang Salvini in naam van het rechtse blok spreekt, moet hij zich houden aan het meer gematigde alliantie-programma met Forza Italia en Fratelli d’Italia. Behalve voor de regerende Partito Democratico staat de deur open om te praten, ook met de Vijfsterrenbeweging, zei hij op een persconferentie. Daarover had hij duidelijk niet op voorhand overlegd met Berlusconi, die nog tijdens de persconferentie geïrriteerd repliceerde dat hij ‘de deur voor de M5S had opengezet, maar om ze buiten te jagen’. Il Cavaliere wil een centrumrechts minderheidskabinet met steun van de PD niet uitsluiten.
Wat de Italiaanse eurosceptici Europa verwijten
Zowel de Vijfsterrenbeweging als de rechts-nationalistische Lega geven Europa een flink deel van de schuld voor het ongenoegen bij de bevolking. De hoge werkloosheid (11,5 procent) wijten ze gedeeltelijk aan de outsourcing van productie naar nieuwe EU-landen als Polen en Roemenië. Voor het dure leven en de jarenlange besparingspolitiek wijzen ze naar de euro en de eurozone.
Sinds de invoering van de euro zijn de consumptieprijzen inderdaad feller gestegen dan de lonen en de uitkeringen, zodat de Italiaan zijn koopkracht voelde afnemen. En toen Italië in 2011 door de stijgende rente op zijn schuldpapier naar de rand van het faillissement werd gedreven, dwong Europa het land in een keurslijf van bezuinigingen om de financiële markten te kalmeren. Onderdeel van die bezuinigingen was de wet Fornero. Die snoeide drastisch in de pensioenuitgaven en trok de pensioenleeftijd op naar 67 jaar in 2019.
De regering-Gentiloni sloot zelfs controversiële akkoorden met gewapende Libische clans over mensenhandel.
Maar beide partijen – ook de regerende Partito Democratico overigens – verwijten Europa vooral een stuitend gebrek aan initiatief bij de indijking en de opvang van de vluchtelingenstromen die twee jaar lang op het schiereiland zijn geland. Hoewel de Italiaanse kust de Europese buitengrens vormt, wachtte de EU veel te lang om zijn Agentschap Frontex op de Middellandse Zee in te zetten.
Door de Dublinregels moeten asielzoekers overigens in het Europese land waar ze voet aan wal zetten asiel aanvragen, zodat elk Europees land kandidaat-asielzoekers kan terugsturen naar Italië. De inspanningen om de stroom naar de Italiaanse kusten af te remmen werden het afgelopen jaar intenser. Europa versterkte de Libische kustwacht en met de hulp van de Italiaanse marine dreef die de boten met vluchtelingen terug naar de Libische kust. Steeds minder gehinderd door humanitaire overwegingen sloot de regering-Gentiloni zelfs controversiële akkoorden met gewapende Libische clans om de mensenhandel ook op Libische bodem te ontmoedigen en legde de EU de draaischijf van het transport van West-Afrikaanse vluchtelingen door de Sahara in Agadez, Niger stil. Maar intussen hadden Frankrijk en Oostenrijk wel hun grens met Italië afgesloten zodat 650.000 – voor het grootste deel economische – vluchtelingen uit Afrika er bleven vastzitten.
M5S-Lega verenigd tegen het establishment
Alle ijver van de EVP en Berlusconi ten spijt, is de Vijfsterrenbeweging met 33 procent nu veruit de grootste politieke formatie van het land. Dat laat hun kandidaat-premier, de 31-jarige Napolitaan Luigi Di Maio, duidelijk merken. Hij vraagt eigenlijk niet meer dan de parlementaire steun van een partij die hem aan een meerderheid kan helpen om zoveel mogelijk het programma van zijn M5S-regering uit te voeren.
Komt het tot een breuk tussen Forza Italia en de Lega, dan is de weg vrij voor Salvini om op eigen houtje onderhandelingen aan te knopen met M5S. Op de commerciële zender Canale 5 zei hij afgelope zondag dat hij gemeenschappelijke punten zag met M5S: de afschaffing van de wet-Fornero voor de pensioenhervorming en heronderhandelingen met Europa bijvoorbeeld. Maar socio-economisch is het water tussen beide programma’s diep.
Bij M5S blijven de belastingen progressief en krijgt de overheid een centrale rol, onder meer als investeerder in arbeidsintensieve sectoren. Voeg daar de invoering van een basisinkomen voor elke burger van 780 euro aan toe en het sociale programma van M5S oogt flink wat linkser dan dat van de ontslagnemende regering. Niet verwonderlijk dat de beweging een groot deel van haar electorale winst aan ontmoedigde linkse kiezers te danken heeft. Salvini is tegen het ‘basisinkomen voor elke burger’ en heeft een ultra-liberaal, rechts programma van belastingverminderingen en vlaktaks. Toch benadrukt Luigi Di Maio steeds dat zijn beweging geen voorkeur toont voor deze of gene ideologie, maar oplossingen zoekt voor problemen.
Als de gemeenschappelijke afkeer van Europa de lijm moet zijn om een coalitie van M5S en de Lega samen te houden, dan belooft dat weinig goeds voor de coherentie van de coalitie. Bovendien zit die afkeer van Europa bij de Lega flink wat dieper. Salvini heeft met Claudio Borghi een economische rechterhand die in zijn boek ‘Oltre l’euro’ haarfijn uit de doeken doet hoe Italië stap voor stap uit de eurozone kan stappen. En op het migrantenthema profileert de Lega zich als bikkelhard xenofoob. In zijn campagne verklaarde Salvini dat illegalen kunnen ‘fluiten naar elke vorm van sociale steun’ en dat hij er ‘in de eerste vijf jaar 500.000 zou deporteren’.
Partito Democratico langs de zijlijn
Noch de Vijfsterrenbeweging, noch het rechtse blok Salvini-Berlusconi hoeven voorlopig te rekenen op enige steun van de regerende Partito Democratico, die haar wonden likt. Tegenover de Europese verkiezingen van 2014 verloor de partij de helft van haar kiezers, vooral aan M5S en linkse scheurlijsten. Of omdat ze niet gingen stemmen. PD-leider Matteo Renzi nam daags na de verkiezingen al ontslag, maar benadrukte dat zijn partij in geen geval met ‘extremisten’ als M5S of La Lega een regering zou vormen. Ze hebben volgens hem zijn regering vijf jaar lang alleen maar beledigd en zwart gemaakt.
Italië is financieel de achilleshiel van de eurozone, want te groot om met eender welk Europees noodfonds te redden
Renzi zelf zet nu een stap terug in het belang van de eenheid van de partij. Hem wordt verweten de macht binnen de partij halsstarrig te hebben gemonopoliseerd binnen een kring van trouwe aanhangers, de zogenaamde ‘Renziani’. Het is nu de adjunct-partijsecretaris Maurizio Martina die de beraadslagingen voor de regeringsvorming met president Sergio Mattarella zal voeren. Niet iedereen binnen de PD vindt de keuze voor de oppositie wijs en sommige invloedrijke kopstukken zoals Michele Emiliano, voorzitter van de zuidelijke regio Puglia (Apulië), pleiten voor steun aan een minderheidsregering van M5S, omdat ze een coalitie Lega-M5S ronduit gevaarlijk vinden. Sommige commentatoren sluiten een U-bocht van de PD niet uit, zeker als president Mattarella de partij vraagt om net als haar zusterpartij SPD in Duitsland ’s lands belang te laten primeren op dat van de partij.
Geldverslindende verkiezingsbeloften zijn niet zonder risico
Di Maio en Salvini hebben tijdens de verkiezingscampagne wel hun toon gemilderd over Europa. Een referendum over een Italexit stond eerst op hun agenda, nu niet meer. Verontrustender zijn hun geldverslindende verkiezingsbeloften. De afschaffing van de wet-Fornero en de invoering van het basisinkomen voor elke burger en een vlaktaks van 15 procent van Lega, kosten al meer dan 100 miljard euro per jaar. Dat schreef de bekende radio- en TV-journalist Massimo Giannini in een commentaarstuk in de krant La Repubblica. Giannini raadt de PD aan alert te blijven voor gevaarlijke misstappen van een eventuele M5S-Lega-regering. ‘Hoe slechter ze regeren, hoe beter voor ons’ mag niet het motto van de PD worden, waarschuwt hij.
Hij herinnert eraan hoe belangrijk het is zich aan de afspraken met de EU te houden. De komende twee jaar moet Italië kopers vinden voor 400 miljard euro nieuwe overheidsobligaties om de gigantische staatsschuld van 133 procent van het BNP te herfinancieren. Komt een M5S-Lega-regering zijn begrotingsverplichtingen niet na, maar voert het wel zijn geldverslindende projecten uit, dan kan het land het vertrouwen van de houders van deze overheidsobligaties verliezen. Momenteel koopt de Europese Centrale Bank in zijn quantitative easing-programma maandelijks nog vele miljarden Italiaanse overheidsobligaties op, wat de rente drukt. Maar vanaf eind dit jaar draait de ECB de geldkraan geleidelijk dicht en verdwijnt het vangnet. Dat kan de rente op Italiaans schuldpapier in een opwaartse spiraal doen belanden. Ook voor de eurozone is dat een risico. Italië is financieel de achilleshiel van de eurozone, want te groot om met eender welk Europees noodfonds te redden.
Streep door de rekening van Europees project
Halfweg maart hebben Angela Merkel en Emmanuel Macron op het Elysée hun eerste gesprekken gevoerd over een road map voor onder meer de stabilisering van de eurozone, een Europese migratiepolitiek met een hervorming van de Dublinakkoorden en een voorstel voor een solidariteitsmechanisme dat de vluchtelingen tussen de EU-lidstaten herverdeelt. De road map moet klaar zijn tegen de Europese top van juni. Voor de ontslagnemende centrumlinkse regering komen de Europese plannen minstens een jaar te laat. Voor Merkel en Macron betekent de Italiaanse verkiezingsuitslag dat ze van het eens zo pro-Europese Italië voortaan vooral tegenkanting mogen verwachten voor hun plannen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
