Militair historicus Antony Beevor: ‘Voor Rusland horen massamoorden en verkrachtingen nu eenmaal bij oorlog’

De toonaangevende historicus Antony Beevor ziet in de Russische wreedheden in Oekraïne een echo van de bloedige Russische burgeroorlog. ‘Rusland trekt andere lessen uit de geschiedenis. Doorgaans de verkeerde.’

Sir Antony Beevor heeft er een verschrikkelijke reis op zitten wanneer hij rond valavond in een fauteuil neerploft. Door een defect vliegtuig duurde het een kleine acht uur om van Heathrow naar het Amsterdamse Ambassadehotel te raken. Maar die uiterst vermoeiende ervaring heeft kennelijk geen enkele invloed op de 75-jarige historicus. Een aanbod om even te rusten slaat hij met pretoogjes af. ‘Ik ben toe aan een beetje lol.’

Beevor geldt als dé referentie voor oorlogsgeschiedschrijving van de twintigste eeuw. De voorbije decennia publiceerde hij een serie spraakmakende boeken waarin hij zowat alle grote Europese conflicten zorgvuldig ontleedt. Berlijn, het boek dat hij schreef over het einde van de Tweede Wereldoorlog, was de onmiddellijke aanleiding voor de Russische minister van Defensie Sergej Sjojgoe om de Russische militaire archieven te sluiten en een wet uit te vaardigen die het strafbaar maakt om het Rode Leger in diskrediet te brengen. ‘Als ik naar Rusland zou reizen, riskeer ik vijf jaar cel’, grinnikt Beevor.

Telkens wanneer Rusland probeert een normaal land te worden, gebeurt er iets verschrikkelijks.

Ongeziene wreedheden

In zijn laatste boek Rusland. Revolutie en Burgeroorlog 1917-1921 neemt Beevor, in samenwerking met zijn vaste compagnon Ljoeba Vinogradova, de Russische revolutie in het vizier. Na de Oktoberrevolutie van 1917, waarin de bolsjewieken onder leiding van Lenin de macht grepen, vochten de bolsjewistische ‘Roden’ een bloederige burgeroorlog uit tegen de ‘Witten’, een losse coalitie van sociaaldemocratische mensjewieken en reactionaire conservatieven die het oude tsarenrijk in ere wilden herstellen.

Zoals in zijn eerdere boeken staat Beevor uitgebreid stil bij de rampzalige gevolgen voor de burgerbevolking, en vooral voor de vrouwen. ‘De wreedheden die in de Russische burgeroorlog zijn begaan, zijn ongezien’, vertelt Beevor. ‘Krijgsgevangenen werden in het hartje van de Russische winter naakt vastgebonden en besprenkeld met water, zodat ze in ijsstandbeelden veranderden. Er was de zogenaamde “handschoen”, waarbij tsjekisten, leden van de bolsjewistische geheime dienst Tsjeka, de handen van hun slachtoffers eerst in kokend water hielden en dan het vel eraf stroopten. Of ze spijkerden epauletten in schouderbladen, een gewoonte die vermoedelijk door Chinese tsjekisten is geïntroduceerd.

‘Ik heb lang getwijfeld of ik de details van al die wreedheden wel in het boek moest opnemen. Als historicus moet je de verleiding van oorlogsporno weerstaan. Maar finaal heb ik het er toch in gelaten. Je kunt er gewoon niet omheen. Wreedheid is het meest karakteristieke kenmerk van de Russische revolutie. De gruweldaden die toen begaan zijn, zijn essentieel om Rusland te begrijpen. Ik zit op de lijn van wat de Russische schrijver Vasili Grossman ooit over het concentratiekamp Treblinka schreef: het is de plicht van de schrijver om het te beschrijven, en de plicht van de burger om het te lezen.’

Waarom wilde u net de Russische burgeroorlog beschrijven?

Antony Beevor: De Russische burgeroorlog is met voorsprong het meest invloedrijke conflict van de twintigste eeuw. Het klopt dat de Eerste Wereldoorlog de ‘oorspronkelijke catastrofe’ was, maar de Russische burgeroorlog heeft ons denken véél meer beïnvloed. Dat kwam uiteraard door de ongekende wreedheden en vernietiging, maar vooral door het idee van klassengenocide. In alle Europese landen ontstond een angst dat de linkerzijde zou proberen om hele maatschappelijke klassen uit te roeien. Tegelijk creëerde het aan de linkerzijde de angst dat er een ‘Witte’ tegenreactie zou komen die het socialisme en zelfs de democratie zou vernietigen. Die spanning heeft de hele twintigste eeuw bepaald. En het begint bij de Russische burgeroorlog.

Die neiging om wreedheden te begaan zien we vandaag ook in de manier waarop Rusland tekeergaat in Oekraïne. Hoe verklaart u die gelijkenis?

Beevor: Rusland heeft andere lessen uit de geschiedenis getrokken. Doorgaans de verkeerde. In het Westen hadden we na de Eerste en na de Tweede Wereldoorlog het idee: dit nooit meer. Terwijl Rusland onthouden heeft: je wint alleen oorlogen als je de wreedste bent.

Ziet u die wreedheid als een tactiek of als een sociale norm?

Beevor: Er is zeker een tactisch element. Maar de voornaamste reden is dat in Rusland het idee bestaat dat massamoorden op de burgerbevolking, grootschalige verkrachtingen en algehele vernietiging er nu eenmaal bij horen als je oorlog voert. Ze vinden het volslagen vanzelfsprekend, en ze worden erin aangemoedigd. In de Tweede Wereldoorlog stelde de communistische propagandaschrijver Ilja Ehrenburg Duitsland voortdurend voor als ‘de blonde heks’. Dat moedigde Russische soldaten aan om tekeer te gaan op de Duitse bevolking. Je ziet het vandaag bij Jevgeni Prigozjin, de baas van de Wagnermilitie, wanneer hij in Russische gevangenissen gaat rekruteren. Hij zegt letterlijk dat zijn soldaten met hun gevangenen mogen doen wat ze willen.

Een andere historische parallel is de abominabele manier waarop Russische commandanten met hun eigen soldaten omgaan.

Beevor: Absoluut. In de tsaristische periode werden soldaten die een fout hadden gemaakt gegeseld of in hun gezicht gestampt. Toen die gewoonte na de Revolutie werd uitgebannen, waren veel officieren geschandaliseerd. Aleksandr Lebed, de Russische generaal die in de jaren negentig gouverneur was in Siberië, zei ooit grappend dat het grootste probleem in Siberië het weer was. Weet u waarom? Ze konden al die rekruten die zelfmoord pleegden niet begraven, omdat de grond te hard bevroren was. Dat totale misprijzen voor de eigen mensen is enorm hardnekkig. Het zorgt voor een soort domino-effect, waarbij soldaten hun frustratie botvieren op de bevolking.

Rusland zelf houdt vol dat het Sovjetleger geen grootschalige wreedheden heeft begaan.

Beevor: Daar bestaat nochtans geen twijfel over: het staat allemaal beschreven in hun militaire archieven. Toch zullen ze het nooit toegeven. Ik heb jaren geleden een documentaire voor de BBC gemaakt, waarbij we Russische soldaten uit de Tweede Wereldoorlog interviewden. Allemaal hielden ze vol dat zoiets nooit was gebeurd, en dat wie zich misdroeg streng gestraft werd. Maar zodra de camera’s en de microfoons werden uitgeschakeld, gaven ze toe dat het klopte. ‘We hebben minstens 2 miljoen bastaarden verwekt’, vertelde een van hen, niet zonder trots. Ze vonden het doodnormaal, en waren totaal niet beschaamd.

Maar waarom geven ze het dan niet toe, als ze het toch doodnormaal vinden?

Beevor: Dat zou heiligschennis zijn. Net voordat ik mijn boek over Berlijn uitbracht, werd ik uitgenodigd door Grigori Karasin, de toenmalige Russische ambassadeur in Londen, voor wat hij omschreef als ‘een wodkalunch’. Hij had geruchten gehoord dat een deel van mijn boek over de grootschalige verkrachtingen zou gaan die het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog had begaan. ‘U begrijpt niet dat die overwinning heilig is’, vertelde hij mij. Mijn onthullingen ondermijnden het sacrale van de overwinning op de nazi’s, vond hij. Het Grote Verhaal van de Russen is dat zij Europa bevrijd hebben van de nazi’s. Dat ze daarbij massaal verkracht, gemoord en geplunderd hebben, past daar niet in.

Vindt u het vreemd dat de Russische overheid u tot de archieven heeft toegelaten?

Beevor: Ik ben altijd gefascineerd geweest door de vreemde mix van paranoia en naïviteit waarmee de Russen ons behandelden. Toen we begonnen aan ons onderzoek, waren ze enorm paranoïde. Ze keken ons voortdurend op de vingers. Maar na verloop van tijd verloren ze elke interesse. Ze lieten ons zelfs helemaal alleen, waardoor we zonder enige vorm van controle alles konden doornemen.

Oost-Europa verwijt het Westen vaak dat het naïef is tegenover Rusland.

Beevor: En daar hebben ze natuurlijk absoluut gelijk in. We hebben in West-Europa te weinig oog gehad voor de gruwelen die het Russische leger in Tsjetsjenië en Syrië heeft aangericht. Het Westen worstelt met dictators. We slagen er maar niet in om hun manier van denken te vatten. In de jaren dertig konden de Fransen en de Britten niet geloven dat er na de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog opnieuw een dictator was die een oorlog wilde beginnen – en toch was daar Adolf Hitler. We hebben met Vladimir Poetin dezelfde fout gemaakt. We dachten: het houdt geen enkele steek om een oorlog te beginnen. We snappen maar niet dat autoritaire leiders op een totaal andere manier denken, en vaak ingaan tegen hun eigen nationale belangen.

Ziet u Poetin als een voortzetting van de Roden, of van de Witten?

Beevor: Poetin heeft altijd de Witte kaart gespeeld. Dat komt door de manier waarop de Russische revolutie in Rusland wordt herinnerd. Bij de begrafenis van Stalin stonden duizenden mensen te huilen, zelfs Russen die door Stalin naar een strafkamp waren gestuurd. Iedereen was doodsbang dat er na de dood van de grote leider opnieuw een bloederige revolutie zou komen. Die vrees zag je ook bij de mislukte coup tegen Gorbatsjov in 1991. Russen leven echt in de angst dat het land wordt platgebrand als er een revolutie komt. Daardoor zijn ze bereid om de grootste contradicties te aanvaarden.

Vindt u het vreemd dat Poetin voor de verliezers van de burgeroorlog heeft gekozen?

Beevor: Ik geloof niet in het idee dat de overwinnaar de geschiedenis schrijft. Doorgaans is het net omgekeerd. De winnaar heeft altijd de neiging om te blijven hangen in heroïek en propaganda. De bolsjewieken hebben de burgeroorlog gewonnen, maar het zijn de anticommunisten die de interessantste en dus meest gelezen boeken hebben geschreven.

Veel Russen lijken niet echt problemen te hebben met het gedrag van het Russische leger in Oekraïne.

Beevor: Ik heb de indruk dat maar weinig Russen écht begrijpen wat er in Oekraïne gebeurt. Het is ook gewoon comfortabel om zo weinig mogelijk te weten. Dat zie je in de hele Russische geschiedenis. Ook onder Stalin stelden Russen niet ter discussie wat er gebeurde. Daar komen alleen problemen van. Zelfs Russen die al lang in het Verenigd Koninkrijk wonen, die alle toegang hebben tot westerse media, geloven nog altijd elk woord dat uit het Kremlin komt. Het is een tunnelvisie waar sommige Russen niet uit raken.

Hoe verklaart u dat? Russen die in Europa wonen merken toch zelf dat Europeanen niet doodvriezen, zoals het Kremlin beweert?

Beevor: O, ze weten donders goed dat het leugens zijn. Dat wisten de Sovjetburgers ook. Hoe groter de leugen, hoe beter het werkt. Onder Stalin werd zowat de voltallige oude garde van de Communistische Partij ervan beschuldigd stiekeme Gestapo-officieren of trotskisten te zijn. Dat was natuurlijk een groteske bewering. Maar net doordat de beschuldiging zó grotesk was, gingen mensen erin mee. Niemand kon zich voorstellen dat iemand dat zou verzinnen. Dat zie je ook bij populisten als Donald Trump: de meest vergezochte leugens werken gewoon het beste.

U stelt dat leugens sinds de Russische revolutie een essentieel deel van de Russische politiek zijn. Wat bedoelt u daarmee?

Beevor: Lenin besefte dat zijn bolsjewieken een minderheid waren, en dat ze alleen de macht konden grijpen als ze bereid waren om een genadeloze dictatuur te installeren. En dus beloofde Lenin land aan de boeren, fabrieken aan de arbeiders en vrede aan de soldaten. Maar zodra hij aan de macht was, werd de landbouw gecollectiviseerd en begon hij onmiddellijk een nieuwe oorlog. Die onwaarschijnlijke hoeveelheid leugens is een van de voornaamste erfenissen van de Russische revolutie. Natuurlijk logen leiders ook al in tsaristisch Rusland, maar sinds Lenin is de leugen in Rusland geïnstitutionaliseerd. Russische leiders liegen zelfs over dingen waarover ze niet hoeven te liegen. Lenin heeft het idee vernietigd dat er zoiets bestaat als een objectieve waarheid.

Poetin geeft Lenin de schuld van wat er nu in Oekraïne gebeurt.

Beevor: Poetin stelt de geschiedenis totaal verkeerd voor. Lenin heeft Oekraïne niet gecreëerd of weggegeven. Poetin verwijt Lenin vooral dat hij de nationaliteiten van het voormalige Russische rijk zelfbeschikkingsrecht heeft gegeven, waardoor ze volgens de Sovjetgrondwet in theorie de Sovjetunie mochten verlaten. Dat was vooral een politieke zet, omdat Lenin de bolsjewieken niet wilde doen overkomen als Russische chauvinisten. Lenin was, net als de andere bolsjewieken, ervan overtuigd dat die onafhankelijkheid tijdelijk zou zijn. Zodra de wereldrevolutie aanbrak, zouden al die landen vanzelf naar Moskou terugkeren.

Dat lijkt achteraf toch een enorme gok.

Beevor: De hele Russische revolutie was een enorme gok. De bolsjewieken waren zelf stomverbaasd dat het hen lukte om aan de macht te komen. Het was een typisch geval van mensen die meegesleept worden in hun eigen retoriek en propaganda. Ze zagen Karl Marx’ werk als een profetie. Bij zowat elke staking in Duitsland dachten ze dat de wereldrevolutie ophanden was. Maar finaal bleek het Duitse proletariaat niet van plan om de wereldrevolutie te leiden. (grinnikt) Zoals Marx het al voorspelde: Duitse communisten zijn de enige revolutionairen die eerst een treinkaartje kopen voor ze het station bestormen.

Aan het einde van uw boek stelt u dat ‘geen land kan ontkomen aan de spoken van zijn verleden’. Denkt u dat Rusland zijn geschiedenis ooit onder ogen zal zien?

Beevor:(zucht) Dat is een kwestie waarover ik met bevriende historici lange discussies voer. Geen enkel land ter wereld is zodanig een gevangene van zijn verleden als Rusland. Veel Russen hebben het idee dat het land enkel kan overleven als het een centralistische regering heeft met een sterke leider. Het is het eeuwige vraagstuk dat Rusland maar niet opgelost schijnt te krijgen: hoe ga je van een dictatuur naar een normaal functionerende democratie, zonder die verschrikkelijk kwetsbare periode tussenin? Er zijn altijd groeperingen die zo extreem zijn dat ze tot alles bereid zijn om aan de macht te komen. Kijk naar de mislukte Dekabristenopstand van 1825. Kijk naar tsaar Aleksandr II, die de lijfeigenen had bevrijd en Rusland op weg had gezet om een staat naar Europees model te worden. Kijk naar de Voorlopige Regering van Aleksandr Kerenski in 1917, die door de bolsjewieken werd omvergeworpen. Dat waren allemaal veelbelovende ontwikkelingen, maar ze hebben zich nooit doorgezet. Dat is de grote tragedie van Rusland: telkens wanneer het probeert een normaal land te worden, gebeurt er iets verschrikkelijks.