‘Mijn ontmoeting met Mugabe: deze complexe man kon nooit een verzoenend leider worden’

De gewezen leider van Zimbabwe, Robert Mugabe, is overleden. In 2017 haalde journaliste Lia van Bekhoven nog herinneringen op aan haar ontmoetingen met Mugabe eind jaren 70. ‘Het is een mythe dat Mugabe zich pas later ontwikkelde tot een tiran.’

Wanneer ik Robert Mugabe voor het eerst interview in 1979, is hij voorbestemd als een van die terroristenleiders die op den duur vanzelf staatsman zal worden. Ga maar na. Op de eerste plaats heeft hij zeven universitaire studies afgerond, de meeste tijdens zijn elfjarige gevangenschap.

In Londen, bij de onafhankelijkheidsonderhandelingen, spreekt hij van compromissen en verzoening. Het is niet uitgesloten dat deze conservatieve katholiek zich zal ontpoppen als een democratisch leider. Hij zal zich, met zijn zuinige, stoïcijnse voorkomen, zeker niet te buiten gaan aan luidruchtige, bling-achtige consumptie. De intellectueel Mugabe is een Afrikaanse leider nieuwe stijl.

Hij loopt het Londense hotel binnen, waar zijn ZANU-PF partij logeert, met een gang die hij zijn hele leven zal houden, draaiend met zijn schouders, fysiek verlegen, ongemakkelijk in zijn vel. Zijn handdruk is slap, zijn blik scherp. Geen small talk hier. Volgens mijn aantekeningen is Mugabe zelfverzekerd en ontspannen. Zijn partij staat op het punt de eerste, vrije verkiezingen te winnen.

In 1979 is de conferentie van Lancaster House de biggest show in town. De Britse regering heeft de Rhodesische leiders uitgenodigd te komen praten over onafhankelijkheid. Ik woon dan pas in Londen. Zonder connecties en zonder noemenswaardige opdrachtgevers met deadlines, heb ik alle tijd bij het overleg rond te hangen. Bovendien is de koffie er gratis. Een niet onbelangrijk gegeven als de keukenkast thuis weinig meer bevat dan afgeprijsde blikken witte-bonen-in-tomatensaus.

Het akkoord is na veertien weken getekend. Lang genoeg om te voelen (‘O, ben je er weer?’) dat je bij het meubilair behoort. Een gevoel dat waarschijnlijk wederzijds is. ‘Waarom ga je niet met ons mee terug’, vragen Mugabe’s woordvoerders als ze voor het laatst hun tassen pakten. Het verslaan van de onafhankelijkheid, mijn eerste grote journalistieke klus, is turbulenter dan de overgang van Rhodesië naar Zimbabwe. De laatste verloopt vreedzamer dan menigeen heeft durven hopen. Er is goede reden voor optimisme.

‘Coalities zijn jullie traditie’

Het is een mythe dat Mugabe zich pas later ontwikkelt tot een tiran. Hij was nooit geïnteresseerd in, ‘de westerse luxe van een meerpartijenstelsel’. Coalitieregeringen zijn ‘onzin’, zal hij me een paar jaar later in Harare zeggen. Hij is gevormd door de guerrillaoorlog en de gevangenis. Die ervaringen zullen zijn drijfveren blijven. De hoop dat het premierschap van deze complexe man een pragmatisch, verzoenend leider zal maken, is niet meer dan dat. Hoop. ‘Oog om oog en tand om tand zal in onze situatie misschien niet genoeg zijn’, waarschuwt hij in 1982 de ‘dissidenten’. ‘Het is heel goed mogelijk dat we twee ogen voor een oog en twee tanden voor een tand zullen opeisen’.

Kort daarna sijpelen de eerste berichten binnen over duizenden Zimbabweanen van de minderheidsgroep Ndebele die door Mugabe’s Vijfde Brigade geterroriseerd en vermoord worden. In Matabeleland, waar de avondklok van kracht is, heb ik gruwelijke verhalen genoteerd van ooggetuigen. Waarom niet samen met de vertegenwoordigers van de Ndbele regeren, vraag ik hem in zijn sober ingerichte werkkamer. Het lichtgroene gordijn is dichtgetrokken en de haan, het partijsymbool, hangt levensgroot aan de muur. ‘Coalities zijn jullie traditie’, schampert hij. ‘De eenpartijstaat is het voortzetten van de Afrikaanse traditie. Daarbinnen kunnen er natuurlijk meer zijn die de troon ambiëren, maar laat ons dat in de familie uitvechten. Laten we allemaal een zijn, onder een politieke noemer’.

Mugabe regeerde Zimbabwe volgens de wetten van de guerrilla: ik ben de leider, iedereen die niet voor mij is tegen mij. In de gevangenis heeft hij zich de marxistisch-leninistische ideologie eigengemaakt. Daaraan houdt hij de overtuiging over dat de volksrevolutie geleid moet worden door een partij. In China is het de communistische Partij, in Zimbabwe is het Zanu-PF. Alleen zijn partij kan socialisme brengen. Daarom moet ze altijd aan de macht blijven. Ze kan geen verkiezingen verliezen en nooit een oppositiepartij zijn.

Ik geloof niet dat deze serieuze man, een einzelgänger met driftbuien die als kind in de boeken zat en weinig vriendschappen zou sluiten, die als goede Jezuit zijn tegenslagen te lijf gaat met ijzeren discipline, veranderd is. Mugabe is juist altijd zichzelf gebleven. Wij keken de andere kant op.