Migratiespecialist Hein de Haas: ‘Gesloten grenzen? Dan moeten we een soort Noord-Korea worden’

Hein de Haas, hoogleraar sociologie in Amsterdam, doet al dertig jaar onderzoek naar migratie. Onlangs publiceerde hij Hoe migratie echt werkt, waarin hij zich expliciet richt op burgers en niet politici. ‘Achter gesloten deuren zeggen politici: uw ideeën zijn geweldig, maar ze uitvoeren zou politieke zelfmoord betekenen.’

‘Het migratiedebat is zo gepolariseerd en heeft nog weinig te maken met de manier waarop migratie echt in elkaar zit. Daarom werkt het Europese migratiebeleid ook niet: het is te ver verwijderd geraakt van de realiteit.’

Veel Europeanen hebben het gevoel dat ze midden in een nieuwe vluchtelingencrisis zitten. Het aantal asielzoekers is weer gestegen en de ruimte in vluchtelingencentra wordt schaars. Maar u ziet dat anders.

Hein De Haas: De problemen zijn reëel. Veel Syriërs en Afghanen wonen nu in het buitenland en ze brengen kennissen, vrienden en familieleden mee. Maar het is vooral een managementprobleem – en een kwestie van politieke wil. Per slot van rekening heeft de EU ook 8 miljoen Oekraïense vluchtelingen opgenomen zonder grote problemen.

Sommige mensen geloven dat er nu zo veel buitenlanders zijn dat ze onmogelijk kunnen integreren.

De Haas: De voor- en nadelen van immigratie zijn ongelijk verdeeld. Mensen met een hoger inkomen profiteren het meest: ze nemen migranten in dienst in hun bedrijf of als huishoudelijke hulp. Mensen met een laag inkomen voelen de gevolgen in hun eigen buurt: buurten veranderen als er snel veel nieuwkomers uit een andere cultuur komen. Natuurlijk kan dat leiden tot woede en problemen. Maar het verhaal van een steeds groter wordende vluchtelingenstroom klopt in ieder geval niet.

Er zijn altijd pieken: de oorlog in Joegoslavië, de vluchtelingencrises in Syrië en Venezuela – of nu de oorlog in Oekraïne. Maar op lange termijn is het aandeel migranten en vluchtelingen relatief stabiel, rond 0,35 procent van de wereldbevolking. Na de Tweede Wereldoorlog waren er zelfs aanzienlijk meer ontheemden dan nu.

Migratie-expert Hein de Haas: ‘Ons beeld van Afrika is nog altijd stereotiep koloniaal’

Immigratiebeperkingen leiden vaak tot meer immigratie, schrijft u.

De Haas: Veel migranten blijven maar tijdelijk in het land. Ze willen werken, geld verdienen – dan gaan ze terug naar huis. Maar zodra ze bang zijn dat ze niet meer worden toegelaten, verandert dat. Dan besluiten velen om permanent te blijven.

Kijk naar de Oost-Europeanen in het Verenigd Koninkrijk. Brexit zou het aantal migranten verminderen, maar heeft het tegenovergestelde effect gehad. De Britse regering moest veel regels opnieuw versoepelen om het enorme tekort aan geschoolde arbeidskrachten te compenseren. Maar de stijging komt ook omdat sommige seizoenarbeiders besloten om een permanente verblijfsstatus aan te vragen.

Dus inreisbeperkingen werken niet werken en grenscontroles zijn niet nodig?

De Haas: Nee, ‘open grenzen’ is net zo simpel als ‘grenzen dicht’. Zolang er natiestaten zijn, hebben we regels nodig. Maar migratie is complex. We moeten erover praten zoals we over de economie praten: zo genuanceerd mogelijk.

Een meerderheid van de Europeanen wil de grenzen beter controleren. Hoe kan illegale immigratie worden teruggedrongen?

De Haas: Europa kan niet volledig worden afgesloten; daarvoor zou het continent in een tweede Noord-Korea moeten veranderen. Ik ben vaak aan de Spaanse grens met Marokko geweest en het is gewoon onmogelijk om zulke grenzen volledig af te sluiten – tenzij je schiet om te doden of alle handel stopt. Bovendien komt minstens de helft van alle illegale migranten legaal binnen, ze blijven langer dan hun visum toelaat. De gouden regel voor effectief migratiebeheer is daarom: we moeten ons arbeidsmarktbeleid en ons immigratiebeleid op elkaar afstemmen.

Wat bedoelt u daar precies mee?

De Haas: De vraag naar buitenlandse werknemers is in West-Europa de afgelopen decennia aanzienlijk toegenomen. De bevolking vergrijst, babyboomers gaan met pensioen. Veel Europeanen willen geen eenvoudig werk meer doen. En vrouwen zijn geëmancipeerd; vroeger zorgden ze gratis voor kinderen en ouderen, nu betalen we daar iemand voor. De gaten die daardoor ontstaan worden steeds meer opgevuld door migranten, soms ook door illegale immigranten.

Het gaat dus niet alleen om geschoolde arbeiders. Wie werkt er in restaurantkeukens of in het slachthuis? Wie maakt onze huizen en kantoren schoon? De honger naar arbeidskrachten zal niet afnemen zolang de economische groei aanhoudt. Botweg gesteld: de meest effectieve manier om immigratie te verminderen is de economie te verstikken.

Dat zou extreem zijn. Wat stelt u voor?

De Haas: We kunnen legale immigratiemogelijkheden creëren voor arbeidskrachten die nodig zijn op de markt. Op die manier kunnen we beter controleren wie er binnenkomt. Of we nemen de Japanners als voorbeeld: zij gaan veel later met pensioen, hun economische groei is laag – en tegelijkertijd wordt de arbeidsmarkt veel strenger gecontroleerd.

Europa beseft ondertussen dat het goed gekwalificeerde immigranten moet aantrekken. Maar er zijn niet genoeg legale kanalen voor laaggeschoolde arbeid, die nog altijd nodig is. Dus komen er veel migranten illegaal.

U zegt dat we grenzen niet kunnen sluiten. Maar is dat echt waar? Europa is bezig zichzelf in te sluiten.

De Haas: De Europese Middellandse Zeekust is tienduizenden kilometers lang. Er zal altijd een manier zijn om grenscontroles te omzeilen. Hekken en muren gaan vooral over de schijn van controle, zoals de Amerikaanse migratieonderzoeker Douglas Massey ooit zei. En wat doet het arbeidsmarktbeleid? Er zijn 6 miljoen bedrijven in de VS, en jaarlijks worden er slechts 15 tot 20 vervolgd omdat ze illegale migranten hebben ingehuurd.

Sommige Britse en Europese politici willen asielzoekers naar landen als Rwanda sturen. Zulke uitzettingsvluchten zouden migranten ontmoedigen. Zal dat werken?

De Haas: Ik betwijfel het. Je kunt maar een klein aantal asielzoekers naar Rwanda sturen en dat zal niet genoeg zijn om de rest af te schrikken. De kosten voor de eerste asielzoekers die uit het VK worden gevlogen, bedragen ongeveer 1,9 miljoen euro per persoon. Bovendien maken zulke overeenkomsten ons afhankelijk van autoritaire staten. Ze zullen steeds meer concessies afdwingen. Geen enkele van de migratiedeals die de EU-staten de afgelopen drie decennia hebben afgesloten heeft op de lange termijn gewerkt.

De overeenkomst met Turkije heeft het aantal bootvluchtelingen in de Egeïsche Zee verminderd. En de miljardensteun voor Libië, Marokko en Tunesië heeft geleid tot strengere controles.

De Haas: Het is als een waterbed: je duwt de ene kant naar beneden en de andere kant gaat omhoog. De routes passen zich heel snel aan. In de praktijk is er een constant kat-en-muisspel tussen smokkelaars en grensbeambten.

In uw boek spreekt u over het morele bankroet van het Europese migratiebeleid.

De Haas: We moeten de invasie stoppen en we moeten de smokkelaars bestrijden – dat horen we al jaren. Maar dat zijn nepoplossingen die nieuwe problemen creëren. We moeten de vicieuze cirkel doorbreken.

Uiteraard ben ik geen fan van smokkelaars. Maar zij zijn niet de oorzaak van irreguliere migratie. Ze bestaan omdat ze een dienst verlenen waar vraag naar is. Zelfs oorlogsvluchtelingen kunnen niet legaal de grens oversteken. Iedereen die gebruik wil maken van het asielrecht heeft een mensensmokkelaar nodig. Hun business floreert dankzij het isolationistische beleid van de laatste decennia. De politiek is een deel van het probleem geworden.

Hoe gaan we om met het tekort aan arbeidskrachten? Wie zorgt er voor onze kinderen, zieken en ouderen? Hoe voorkomen we sociale en economische marginalisering van immigranten en dus nieuwe integratieproblemen? Met die vragen zouden we ons moeten houden.

Dan hebben we dappere politici nodig. Welk advies zou u geven aan parlementsleden die nu verkozen willen worden?

De Haas: Ik hoop op een nieuwe generatie politici die niet langer kibbelt over de vraag of immigratie goed of slecht is. Er is altijd migratie geweest en die zal er altijd zijn. Dat moet het uitgangspunt zijn. Daarna kunnen we praten over hoe we het willen reguleren – als onderdeel van een veel breder debat over wat voor soort samenleving we willen.