Migratie-expert Gerald Knaus: ‘Er is recht op asiel, maar niet op migratie’

Migratiedeskundige Gerald Knaus pleit voor meer controle op immigratie, én voor een nieuwe deal met Turkije.

De Oostenrijkse socioloog Gerald Knaus (53) wordt beschouwd als de architect van de Turkijedeal uit 2016. Daarbij kreeg Turkije van de Europese Unie 3 miljard euro om de vluchtelingenstroom vanuit Syrië in te dammen en de migranten op te vangen. Intussen blijven op het Italiaanse eiland Lampedusa vluchtelingen vanuit Noord-Afrika bij duizenden toestromen.

Europa kijkt opnieuw naar Lampedusa, waar op dit moment de ene na de andere boot met vluchtelingen aankomt.

Gerald Knaus: De Europese politiek heeft niets geleerd. Vandaag de dag komen er nog meer mensen aan en sterven er nog meer in de Middellandse Zee, niet minder dan in de afgelopen jaren. Er moet een ander beleid komen.

De Italiaanse premier Giorgia Meloni wil een zeeblokkade die geen enkel vluchtelingenschip doorlaat. Bedoelt u zoiets?

Knaus: Er is al eens zo’n blokkade geweest, in 2009, toen de Italiaanse marine asielzoekers naar Libië bracht. Europese rechtbanken hebben dat toen duidelijk veroordeeld. Dat opnieuw doen, zou een aanval zijn op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

In Duitsland groeit de vraag om de eigen grenzen beter te bewaken.

Knaus: Frankrijk doet dat al sinds 2015, en in de vier jaar daarna is het aantal asielaanvragen verdubbeld. Oostenrijk is er ook al jaren mee bezig. In 2022 waren er daar 110.000 asielaanvragen – meer dan in 2015. Degenen die aan de Duits-Zwitserse grens worden geweigerd, blijven proberen tot het werkt.

Sommigen menen dat alleen een muur zal helpen.

Knaus: Zouden ze dan elke auto, elke pendelaar controleren? De pragmatische Zwitsers hebben berekend hoeveel zulke controles de economie zouden kosten. Nee, het zal moeten komen van controles aan de buitengrenzen van de EU.

In de eerste plaats hebben we overeenkomsten met landen nodig over de snelle terugname van migranten, inclusief deadlines. Zonder zulke overeenkomsten zijn grensprocedures zinloos.

Wat staat er op het spel?

Knaus: De liberale democratie. Op 2 september 2015 spoelde Alan Kurdi, het tweejarige jongetje uit Syrië, dood aan in de Middellandse Zee. Twee dagen later voorspelde de Hongaarse premier Viktor Orbán dat, nu honderdduizenden mensen de Egeïsche Zee overstaken naar de EU, de Europese regeringen snel zouden beseffen dat de enige manier om dat te stoppen het opgeven van de mensenrechten was. Hij vierde het naderende einde van de liberale democratie in Europa, en geloofde in de samenzweringstheorie van de grote omvolking.

Onmiddellijk na de toespraak van Orbán stelde mijn instituut de overeenkomst tussen de EU en Turkije voor. Vluchtelingen moeten legaal worden toegelaten, en illegale migratie moet worden teruggedrongen door repatriëring. Het uitgangspunt was om de empathie die bestond – en nog altijd bestaat – te combineren met controle.

Is de empathie verloren gegaan?

Knaus: Vandaag zie je illegaal geweld aan de meeste buitengrenzen van de Unie. De Europese wetgeving wordt genegeerd. De deal tussen de EU en Turkije is in maart 2020 afgesprongen. Sindsdien zijn er geen repatriëringen meer geweest maar push-backs. In Libië werkt Europa sinds 2017 samen met milities die migranten mishandelen, en intussen wordt extreemrechts steeds populairder.

Wat we nodig hebben, is een nieuwe Turkijedeal. Griekenland doet momenteel een beroep op Duitsland om Turkije een nieuw aanbod te doen. Griekenland zou legaal tienduizenden vluchtelingen uit Turkije opnemen als de Turken de illegaal aangekomen vluchtelingen zou terugnemen.

U weet dat de deal van maart 2016 onmiddellijk het aantal aankomsten verminderde van een miljoen het jaar ervoor naar 26.000 het jaar erna. Turkije bood toen aan om iedereen terug te nemen die na de deadline aankwam. De miljarden van de EU voor sociale hulp, onderwijs en medicijnen voor miljoenen Syriërs hadden ook effect. Wat ontbrak, was een mechanisme om in Turkije te controleren of degenen die werden teruggestuurd werden behandeld in overeenstemming met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, en een geloofwaardig asielsysteem. Daarvoor moet nu de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR) worden ingeschakeld.

Een probleem is dat de Duitse regering niet de beste band heeft met Turkije.

Knaus: Turkije herbergt 3,5 miljoen vluchtelingen, de meeste ter wereld. Als de EU ermee zou instemmen om de steun aan Turkije te blijven financieren en mensen legaal toe te laten, dan zou Ankara kunnen helpen om illegale migratie te verminderen.

Volstaat een nieuwe Turkijedeal om de toestand te bezweren?

Knaus: Nee. Er zijn meer afspraken nodig, vooral voor het centrale Middellandse Zeegebied, ook met veilige ‘derde landen’.

U bedoelt: mensen die bij ons asiel aanvragen naar een derde land sturen, tot hun procedure afgerond is?

Knaus: Het Deense voorstel is dat niet alleen de procedures daar plaatsvinden, maar dat mensen daar ook bescherming krijgen na een succesvolle procedure. Het tegenargument is dan dat er op dit moment geen veilige staat voor vluchtelingen bestaat in Afrika.

Hoe realistisch is het dat we Syriërs naar Afrika brengen, waar ze dan wachten op hun asielbeslissing?

Knaus: Het Londense hof van beroep heeft een belangrijke uitspraak gedaan. De Britse regering was van plan om asielzoekers die het Kanaal oversteken naar Rwanda te brengen. Er waren al hotels gehuurd. Het hof oordeelde dat die regeling in overeenstemming is met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens zolang daar humane omstandigheden en een eerlijke asielprocedure worden geboden. Tegelijk verklaarde het dat dat laatste in Rwanda nog niet het geval is. Maar het arrest wijst wel de weg naar legale oplossingen voor derde landen.

Is het ethisch verantwoord om een vluchteling zonder enige band met Rwanda daarheen te brengen?

Knaus: Er bestaat recht op asiel, maar niet op migratie. De UNHCR heeft dat ook vaak verklaard. Zij brengt al sinds 2019 mensen uit Libië naar Rwanda en doet daar de asielprocedures. Een humaan systeem zou er een zijn met meer reddingen op zee en het doel van nul doden, zonder repatriëringen naar Libië, en met asielprocedures in echt veilige derde landen en een versoepeling van de visumregeling.

Met dat laatste bedoel ik: wanneer zijn landen van herkomst en derde landen bereid om met ons samen te werken? Alleen als we ook de mogelijkheden van ‘legale mobiliteit’ uitbreiden. Bijvoorbeeld door een land als Marokko het vooruitzicht te bieden dat zijn inwoners visumvrij naar Europa kunnen reizen als ze meewerken. Landen met een visumvrije regeling zullen wel meewerken aan de terugname van migranten, omdat anders de visumvrije regeling op de helling komt te staan.

Zijn er landen die volgens u een slim asielbeleid voeren?

Knaus: Iedereen die illegaal naar Canada komt, wordt teruggestuurd naar een veilig derde land: de VS. In ruil daarvoor accepteert Canada een half miljoen immigranten per jaar, onder wie 50.000 vluchtelingen.

Velen maken zich zorgen over de toestroom aan migranten, en tegelijk raken knelpuntberoepen niet ingevuld. Hoe verklaart u die spanning?

Knaus: Veel mensen zijn bang voor controleverlies. In Australië, nochtans een samenleving van immigranten, werden een paar duizend bootvluchtelingen een nationale obsessie. Voeg daar dramatische verhalen aan toe over miljoenen onbekende mensen die klaar zouden staan om te emigreren, en de bezorgdheid slaat om in angst.

Weet u wat een probleem is? Het gepraat over ‘honderden miljoenen’ klimaatvluchtelingen die binnenkort zouden arriveren.

Waarom?

Knaus: Omdat daarmee vele miljoenen worden geteld die tientallen jaren geleden gevlucht zijn. Omdat de meerderheid nooit een grens is overgestoken. Omdat de overgrote meerderheid van de mensen die hun huizen moeten verlaten vanwege de klimaatverandering in hun land of regio zullen blijven. Ik ben tegen een discours dat irrationele angsten aanwakkert. Mensen zijn zowel in staat tot wreedheid als tot grote empathie.

Slotsom?

Knaus: Angst en vooroordelen vernietigen de empathie. Racisten maken daar misbruik van. Om de empathie te behouden, moeten meerderheden het gevoel hebben dat er controle is en begrijpen waarom mensen vluchten. En dus is controle voor de politiek dé manier om de verhalen van extreemrechts te weerleggen.

(c) Der Spiegel / Martin Knobbe en Marina Kormbaki