Migratie-expert Gerald Knaus: ‘Grenscontroles dringen het aantal asielaanvragen niet terug’

De boodschap van Gerald Knaus, toonaangevende stem in het Europese migratiedebat, aan de Europese machthebbers is duidelijk: we moeten snel controle krijgen over illegale migratie zonder aan de mensenrechten te raken, zonder de Schengenzone op te heffen en zonder de Europese wetgeving aan de buitengrenzen te schenden. ‘De liberale democratie staat op het spel.’

‘We lijken constant in rondjes te lopen,’ zucht Gerald Knaus wanneer ons gesprek zijn einde nadert. ‘Het migratiedebat is zó oppervlakkig. Mainstream politieke partijen vinden het een moeilijk onderwerp en denken er liever niet over na. Zo krijg je het vreemde fenomeen dat iedereen afschakelt wanneer er geen acute migratiecrisis is. Dat is een ramp! Stel je voor dat we alleen maar over voedselveiligheid of volksgezondheid zouden nadenken tijdens een massale vergiftiging of een pandemie. De chaos zou niet te overzien zijn.’

Gerald Knaus weet waarover hij spreekt. Met zijn denktank European Stability Initiative is hij al jaren een van de toonaangevende stemmen in het Europese migratiedebat. De Oostenrijker maakte furore in 2016 als de architect van de zogenaamde Turkijedeal. In 2015 waren 1,3 miljoen asielzoekers, vooral Syriërs, irregulier naar Europa gereisd. In die deal – eigenlijk een perstekst zonder wettelijke waarde – beloofde Turkije dat het migranten die ­illegaal de oversteek naar Europa maakten zou terug­nemen.

Daarnaast beloofde de EU 6 miljard euro te investeren in de opvang van de voornamelijk Syrische vluchtelingen. De deal bleek verbazend succesvol. Het aantal asielzoekers dat de oversteek vanuit Turkije waagde, viel in de daaropvolgende jaren spectaculair terug.

Maar al snel verslapte de aandacht, en doofde de Turkijedeal uit. Bovendien lijkt een nieuwe crisis ophanden. Sinds het einde van de pandemie neemt het aantal migranten dat irregulier de oversteek waagt opnieuw toe.

Bedenker Turkijedeal: ‘De migratiecrisis in Griekenland is de ultieme droom van Donald Trump’

Ook al komen de aantallen voorlopig nog niet in de buurt van de migratiecrisis van 2015, toch moet die evolutie ons zorgen baren, benadrukt Knaus. Bij de regionale verkiezingen behaalde het extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) in twee ­Duitse deelstaten meer dan 30 procent van de stemmen. De opkomst van het AfD dwingt ook Duitse centrumpartijen tot maatregelen.

Wanneer Knaus over enkele weken naar Antwerpen reist voor het migratiedebat dat Knack in De Singel organiseert, bestaat de kans dat hij aan de Belgisch-Duitse grens ­gecontroleerd zal worden. Zelfs als de controles eerder sporadisch zijn, zijn ze een symptoom voor hoe het Europese asiel- en migratiesysteem in zijn voegen kraakt.

Is er iets fundamenteels veranderd in Duitsland?

Gerald Knaus: Dit is geen imaginaire crisis. Duitsland en Oostenrijk hebben nog nooit zo veel vluchtelingen moeten opvangen als de voorbije tweeënhalf jaar. In vergelijking met de jaren vóór de pandemie is het aantal Syriërs en Afghanen die asiel aanvragen in Duitsland verdubbeld. In de laatste tien jaar hebben Duitsland en Oostenrijk bescherming gegeven aan 75 procent van alle Syriërs en de helft van alle Afghanen die naar de EU zijn gereisd. Daar kwamen de voorbije jaren in Duitsland alleen nog eens 1,2 miljoen Oekraïners bij. Vinden we het dan echt vreemd dat extreemrechts succesvol is?

Verwacht u dat de nieuwe grenscontroles effect zullen hebben?

Knaus: Grenscontroles dringen het aantal asielaanvragen niet terug. Verschillende landen die grenscontroles hebben ingevoerd, hebben vandaag méér asielaanvragen. Oostenrijk en Frankrijk hadden in 2022 bijvoorbeeld meer asielaanvragen dan in 2015.

En toch willen steeds meer landen uitzonderingen op de Europese regels.

Knaus: Dat is het verhaal van de gekookte kikker. Een kikker die je in kokend water gooit, springt daar meteen uit. Maar de kikker in langzaam opwarmend water snapt lange tijd niet wat er gebeurt – tot het te laat is. En dat is wat er nu met de Schengenzone aan de hand is. Het gevaar bestaat dat regeringen écht gaan geloven dat interne grenscontroles werken, en dat we ze gewoon strenger moeten maken. Dat is een verkeerde, enorm gevaarlijke gedachte. Voor je het weet, bouwt iedereen muren en hekken op zijn grenzen en valt de Schengenzone uit elkaar. Wij zijn aan het slaapwandelen in die richting, en dat is bijzonder gevaarlijk.

‘Paniekvoetbal en stoerdoenerij’: hoe het Europese migratiedebat ontspoort

In Nederland speelt de regering met het plan om een asielnoodwet in te voeren.

Knaus: Nederland is een van die landen die de truc van de Hongaarse premier Viktor Orbán toepast. Hij heeft het recht op asiel in Hongarije afgeschaft, zodat iedereen naar de buurlanden zou gaan. En dus had Hongarije vorig jaar 30 asielaanvragen, terwijl Oostenrijk er net geen 58.000 had.

Acht u het mogelijk dat Nederland met die strategie succes zal hebben?

Knaus: Het zijn aankondigingen om asielzoekers angst aan te jagen. Italië beweert dat het migranten die doorreizen naar Duitsland niet opnieuw zal opnemen. Denemarken beweert dat het vluchtelingen naar Rwanda zal sturen en Syriërs terug naar Syrië. Ze hopen dat asielzoekers zo uit die landen wegblijven. Dat verklaart ook de enorme anomalieën in de cijfers. Duitsland is niet zo veel rijker of zo veel aantrekkelijker dan zijn buurlanden, en toch krijgt het het grootste deel van de vluchtelingen.

Het toont aan dat de Europese solidariteit al enkele jaren is ingestort. Alle praatjes over zoeken naar ­Europese oplossingen camoufleren dat we vandaag de facto een beleid hebben waarbij landen vooral proberen om migranten af te schrikken, zodat ze in een buurland blijven. Europese landen hebben min of meer de strategie aangenomen om Europese wetten te overtreden in de hoop dat asielzoekers niet naar hen komen.

U vindt dat we ons op de verkeerde grenzen richten.

Knaus: Maar dat is toch evident? Het huidige debat, waarbij we alleen kijken naar binnengrenzen, is gevaarlijk. Het grote risico is dat mensen het gebrek aan controle over illegale migratie linken aan de Europese Unie. Dat gebeurt nu al. Het is zogezegd de schuld van de Schengenzone, van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg of het Hof van Justitie in Luxemburg. Dat idee dreigt ons naar het volgende exitreferendum te leiden. Het dreigt ­partijen aan de macht te brengen die uiterst pro-Poetin zijn, die de rechtsstaat willen afbreken en het Europese project willen vernietigen.

U denkt aan Viktor Orbán.

Knaus: Orbán en zijn kliek vinden dat we de Europese wetten gewoon achterwege moeten laten. Hongarije betaalt momenteel een miljoen euro per dag omdat het de Europese asielwet negeert. Orban rekent erop dat als genoeg andere landen hetzelfde doen het Europees Hof finaal aan de kant wordt geschoven. Het benauwt me dat ze in Brussel niet inzien hoe groot die dreiging is.

Hongarije stuurt bussen, Duitsland controleert grenzen: migratie blijft Europese agenda bepalen

Hebt u de indruk dat Europese leiders de hoop hebben opgegeven om migratie onder controle te krijgen?

Knaus: Er bestaat een vreemde neiging om migratie als een soort natuurfenomeen te zien, dat niet gecontroleerd kan worden. Dat is empirisch gewoon niet juist. Natuurlijk kunnen staten wél controle krijgen over migratie. Er is geen Afrikaanse migratie meer naar Israël, omdat Israël een groot hek heeft gebouwd en soldaten heeft neergezet. Italië heeft jaren gehad waarin 180.000 migranten de oversteek maakten en jaren met 4000. Het verschil tussen die jaren was niet de politieke toestand in Noord-Afrika, maar beleid.

De Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole de Moor (CD&V) vestigt haar hoop op de Europese migratiedeal die vorig jaar werd afgesloten. Heeft ze gelijk?

Knaus: (zucht) Die deal lost geen enkel fundamenteel probleem op. Het aantal migranten dat de gevaarlijke overtocht waagt, zal er niet door verminderen. De deal zal geen enkele uitgeprocedeerde asielzoeker terugbrengen naar zijn land van herkomst. Het probleem is dat veel EU-landen de wet nu al negeren. Waarom zou dat veranderen door nieuwe regels te maken die iedereen even gemakkelijk kan negeren?

Wat vindt u van het idee van de nieuwe commissie-Von der Leyen om migratiehubs in te voeren?

Knaus: Ik vind het bijzonder verwarrend. Het komt ­erop neer dat we afgewezen asielzoekers in veilige hubs ­buiten de EU gaan onderbrengen. Dat betekent dus dat die mensen nog altijd de gevaarlijke tocht naar Europa moeten maken en een asielprocedure moeten door­lopen. Bovendien zullen we die afgewezen asielzoekers nog altijd niet kunnen terugsturen als hun land van herkomst niet meewerkt. Ik snap niet goed waarom we al die moeite zouden doen wanneer het het aantal doden op zee niet zal terugdringen.

Hoe kijkt u naar het Italiaanse plan om een deel van zijn asielzoekers in Albanië onder te brengen?

Knaus: Dat is politiek theater. Premier Giorgia Meloni had dat nodig omdat ze zo kon beweren dat ze als enige een plan had. Er worden tientallen journalisten naar ­Albanië gevoerd om te kijken hoe zestien – zestien! – migranten in dat nieuwe centrum worden onder­gebracht. Ondertussen hebben de voorbije weken meer dan tweeduizend migranten de oversteek naar Italië gemaakt.

Maar heeft het dan geen enkel effect?

Knaus: Dat plan slaat gewoon nergens op. Alle migranten die hun procedure in Albanië krijgen, keren achteraf terug naar Italië. Het idee dat je migranten uit Libië of Tunesië afschrikt met het vooruitzicht dat ze naar Albanië moeten, slaat nergens op. Dat plan toont vooral hoe wanhopig Europese leiders zijn. Meloni hoopt dat er de komende maanden een mirakel gebeurt dat het aantal aankomsten zal doen afnemen.

Nee, de instroom van migranten in Italië is niet ‘groter dan ooit’ sinds Giorgia Meloni aan de macht is

Wat stelt u voor?

Knaus: De centrale vraag moet zijn: hoe krijg je controle over illegale migratie zonder aan de mensenrechten te raken, zonder de Schengenzone op te heffen, en zonder de Europese wetgeving aan de buitengrenzen te schenden? Het antwoord daarop is redelijk duidelijk. De enige maatregel die de voorbije tien jaar de aankomstcijfers drastisch verlaagd heeft, is de Turkijedeal. Het aantal asielvragen in Duitsland is tijdens de Turkijedeal vier jaar op rij afgenomen. In 2016 had Duitsland nog meer dan 700.000 asielaanvragen, in 2020 nauwelijks meer dan 100.000.

Voor alle duidelijkheid: Turkije heeft niet plots een leger kustwachters ontplooid. Er namen minder mensen de boot omdat ze wisten dat ze teruggenomen zouden worden. De Europese instellingen hebben de voorbije tien jaar blijkbaar niets geleerd. We proberen zelfs niet meer om met Turkije te praten. Daardoor krijgen kiezers de indruk dat alleen extreemrechts een coherent plan heeft om migratie onder controle te krijgen.

Waarom is de Turkijedeal verkeerd gelopen, als het dan toch zo’n succes was?

Knaus: Waarom heeft Turkije, een land dat meer Syrische vluchtelingen herbergt dan de hele EU samen, zich vier jaar lang aan de deal gehouden? De enige reden is dat het er zelf baat bij had. Europa heeft toen aanzienlijke financiële steun beloofd aan de Syrische vluchtelingen in Turkije. Maar in 2020 liet de EU in het midden of die steun zou blijven duren. Dat was echt dom. We hadden ook beloofd dat we een aantal ­vluchtelingen vanuit Turkije zouden overnemen, maar dat hebben we – op enkele tienduizenden na – na­gelaten. Ook dat was een enorme fout. En we hebben natuurlijk de fout gemaakt dat we geen visumliberalisering met Turkije konden doorvoeren, omdat de ­mensenrechtensituatie in Turkije zo verslechterd is.

Migratie-expert Gerald Knaus: ‘Er is recht op asiel, maar niet op migratie’

Moeten we dat opnieuw beloven?

Knaus: Absoluut. We zouden moeten voorstellen dat Turkije alle politieke gevangenen vrijlaat en de vonnissen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens implementeert in ruil voor visumvrij reizen voor Turken. Maar dat proberen we vandaag niet eens.

De Turkijedeal was slechts een statement, zonder wettelijke waarde. Is dat geen risicovolle manier om weer controle te krijgen?

Knaus: (diepe zucht) De Europese fascinatie met ­wetteksten en verdragen is totaal misplaatst. Voor de uitvoering maakt het echt niet uit of er formeel ­geratificeerde terugkeerakkoorden zijn. Finaal komt het neer op een vraag: hebben beide partijen er belang bij om de akkoorden door te voeren? Daarom werkte de Turkijedeal: hij was kort, concreet en beide kanten hadden er een belang bij om hem te doen werken. Als we illegale migratie willen stoppen, hebben we meer van die deals nodig.

Hoe ziet u dat concreet?

Knaus: Neem nu de dramatische crisis in de ­Atlantische Oceaan, waarbij Afrikaanse migranten in bootjes de Canarische Eilanden proberen te bereiken. Waarom bieden we Senegal of ­Marokko geen deal aan? Spreek af dat we, vanaf een bepaalde datum, iedereen die in zo’n bootje op de Canarische Eilanden aankomt naar Senegal of Marokko kunnen terugsturen. Binnen de maand neemt niemand nog een bootje, omdat iedereen inziet dat het zinloos is. In ruil daarvoor zorgen we ervoor dat Senegalezen en Marokkanen vlotter aan werk- of studentenvisa kunnen komen. Of bied jongeren studiebeurzen aan! Die landen hoeven niets te doen, en ze krijgen iets waardevols terug.

Migratieonderzoeker Omar Cham: ‘Veel potentiële migranten geloven dat God hen zal beschermen’

We hebben nu al terugkeerakkoorden met verschillende Afrikaanse landen. Die werken niet bijzonder goed.

Knaus: Dat zijn vooral akkoorden zoals we die ook met Libië hebben: we geven een zak geld, vragen hen om migranten tegen te houden en controleren dan niet echt of ze dat ook doen.

Maar is dat zo anders dan de Turkijedeal?

Knaus: De logica is totaal verschillend. Bij de Turkijedeal kunnen we controleren of vluchtelingen in Turkije een humane behandeling krijgen. Als ze dat niet krijgen, dwingt de Europese wetgeving ons om daar onmiddellijk mee te stoppen. Bij de deals met Libië en Tunesië heeft iedereen er belang bij dat de migranten net zo onmenselijk mogelijk behandeld worden. Eigenlijk betalen we die landen om ze hardhandig op te sluiten.

Het Verenigd Koninkrijk heeft uw idee om migranten onder te brengen in een veilig derde land uitgeprobeerd met de zogenaamde Rwandadeal. Dat was een fiasco.

Knaus: Ik vind de kritiek op dat plan bijzonder vreemd. Het idee dat je asielzoekers niet naar Rwanda kunt sturen voor een asielaanvraag slaat nergens op. Rwanda behandelt nu al de asielaanvragen van ­migranten die de UNHCR, de VN-vluchtelingenorganisatie, vanuit Libië overbrengt. Ze hebben al meer dan 2500 migranten die in verschrikkelijke Libische kampen zaten naar Rwanda overgebracht, waar ze veilig zijn en waar we hen een eerlijke procedure kunnen garanderen. En toch was de UNHCR tegen de Rwandadeal.

Rwanda heeft een bruut autoritair regime. Waarom zouden we het ene autoritaire regime inwisselen voor het andere?

Knaus: Maar wat is het alternatief? In plaats van een of andere schimmige deal te sluiten met de Libische kustwacht, zou de EU kunnen zeggen dat ze iedereen redt die vanuit Libië oversteekt. Wie gered wordt, wordt overgebracht naar Rwanda voor zijn asielaanvraag. Dat zou ervoor zorgen dat veel minder migranten de oversteek naar Europa wagen én dat wie het toch waagt, gered kan worden.

Is het niet naïef om te denken dat ze daar wel menswaardig behandeld zullen worden?

Knaus: Begrijpen we wel goed wat de huidige situatie is? We hebben vandaag het slechtste van alle werelden. Er zijn dit jaar al 2400 mensen verdronken op zee. De Schengenzone in de EU staat op instorten. We hebben buitengrenzen waar de meest gruwelijke mensenrechtenschendingen gebeuren. We hebben een schimmige overeenkomst met de Libische kustwacht die asielzoekers arresteert en in ronduit mensonterende omstandigheden vasthoudt. Aan de grens tussen Kroatië en Bosnië dwingen grenswachters asielzoekers om zich uit te kleden, ze breken hun armen en duwen ze terug over de grens. Is dat dan zo veel beter dan migranten onderbrengen in landen als Rwanda, Kenia of Turkije, waar we tenminste kunnen controleren of ze op een menswaardige manier worden behandeld?

Terugkeerakkoorden zijn notoir onpopulair in Afrikaanse landen. Is dat geen probleem voor Europa, dat die landen het liefst democratisch wil zien worden?

Knaus: Ik denk dat het omgekeerde waar is. We hebben het nu enorm moeilijk gemaakt voor Afrikanen om legaal naar Europa te reizen. Visa worden duurder, en consulaten moeilijker bereikbaar. Als we die landen de mogelijkheid aanbieden om vlotter heen en weer te reizen tussen Europa en hun geboorteland, verwacht ik dat Afrikaanse regeringen perfect in staat zijn om een terugkeerakkoord bij hun bevolking te verdedigen. Waarom proberen we dat niet eens bij één of twee landen?

Denkt u dat Europese bevolkingen in het huidige klimaat openstaan voor meer legale migratie?

Knaus: Letterlijk elke Zuid-Amerikaan – behalve Cubanen, Bolivianen en Ecuadoranen – kan morgen op een vliegtuig stappen en visumvrij door de EU reizen. Zorgt dat bij Europeanen dan voor zo veel paniek?

Ziet u veel politici die bereid zijn om meer legale migratie naar Europa te verdedigen?

Knaus: Dat valt toch best mee? Giorgia Meloni heeft al gezegd dat Italië wettelijke migratie nodig heeft. Pedro Sanchez, de premier van Spanje, is vorige maand door West-Afrika gereisd met de boodschap dat Spanje EU-migratie nodig heeft. In Duitsland vinden alle partijen – behalve extreemrechts – dat er meer legale migratie moet komen. (op dreef) We moeten de angst wegnemen uit het migratiedebat. Angst is altijd het einde van empathie. Zonder empathie zijn we veroordeeld om decennialang dodelijke grenzen te hebben.

Voor u gaat dit niet zomaar over migratie. U koppelt het migratiedebat aan het voortbestaan van het Europese project en de liberale democratie.

Knaus: Het is opmerkelijk dat ik tegenwoordig bekendsta als migratie-expert. Ik heb me de voorbije dertig jaar vooral met mensenrechten beziggehouden, met de EU-uitbreiding, met het belang van de rechtsstaat. Ik ben me pas met migratie gaan bezighouden toen ik merkte dat al die principes snel verdwijnen als je geen praktische, uitvoerbare voorstellen bedenkt voor een menswaardig asiel- en migratiesysteem. Want vergis u niet: we zijn de strijd voor de mensenrechten aan het verliezen. De democratische steun voor de Schengenzone neemt af. De liberale democratie staat op het spel.

Op welke manier?

Knaus: Als we er niet in slagen om een humaan asielsysteem te bedenken waarmee we controle krijgen over migratie, kan het snel gaan. Het brengt EU-landen in de verleiding om de rechtsstaat aan de kant te schuiven. Dat brengt het Europese project in gevaar. Extreemrechts wil dat we het Vluchtelingenverdrag en het Europees mensenrechtenverdrag gewoon negeren of opblazen. Het gevaar is natuurlijk dat ze het daarbij niet zullen laten. Waarom zouden ze ook?

U denkt dat Viktor Orbán niet echt geïnteresseerd is in migratiebeleid?

Knaus: Hij heeft dat openlijk toegegeven. In 2015 heeft hij letterlijk gezegd dat hij de vluchtelingencrisis verwelkomde, omdat ze een illiberale revolutie in Europa zou ontketenen. Hij heeft gelijk gekregen. Hij is momenteel de leider van de op twee na grootste fractie in het Europees Parlement. Dat zijn partijen die verder willen gaan dan gewoon een streng migratiebeleid. In Duitsland en Oostenrijk heeft extreemrechts de ambitie om bepaalde bevolkingsgroepen, zoals moslims, onder druk te zetten om het land te verlaten. (stilte) Ik heb de voorbije decennia op plekken gewoond waar etnische zuiveringen hebben plaats­gevonden. Ik besef maar al te goed wat de risico’s zijn als we illiberale partijen aan de macht laten komen.