Midden-Oostenexpert: ‘Hamas heeft de Arabische dictators in hun hemd gezet’

Voor optimistische scenario’s moet je niet bij islamoloog Joas Wagemakers zijn: ‘Als straks het geweld luwt, hervat Israël zijn politiek van pappen en nathouden. Tot de volgende explosie.’

Midden-Oostenexperts maken lange dagen. Zo ook Joas Wagemakers, hoofddocent Arabisch en islamologie van de Universiteit Utrecht, die jarenlang de politieke islam in Saudi-Arabië, Jordanië en de Bezette Gebieden bestudeerde, met bijzondere aandacht voor de Moslimbroederschap. We bellen de eminente Hamas-kenner na alweer een dag van zware bombardementen op Gaza. De teller van het Gazaanse ministerie van Volksgezondheid staat op het moment van ons gesprek op 9700 dodelijke slachtoffers.

Die score valt niet door onafhankelijke bronnen te verifiëren, maar blijft wel oplopen en bestaat voor het overgrote deel uit burgerdoden. Het cijfer ligt in een macabere balans met 1400 Israëlische doden en 240 gijzelaars. Dat zijn de slachtoffers van de Hamas-raid van 7 oktober, die de zwaarste geweldsescalatie sinds de eerste Arabisch-Israëlische Oorlog in 1948 uitlokte. Maar ondanks die verse portie oorlogsleed komt het nieuws van de dag van het diplomatieke front: de ontmoeting in Ramallah tussen de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken en Mahmoud Abbas, president van de Palestijnse Autoriteit die de Westelijke Jordaanoever bestuurt.

1400 Israëlische doden? Dat hadden ze bij Hamas wellicht niet zien aankomen.

Washington wil dat de door Fatah gedomineerde Palestijnse Autoriteit Gaza in handen neemt zodra het wapengeweld luwt. Hoe realistisch is dat?

Joas Wagemakers: Totaal onrealistisch. De Palestijnse Autoriteit heeft erg weinig gezag, zeker in Gaza. Fatah installeren in Gaza zou bovendien een nieuwe klap zijn voor de democratische rechten van de Palestijnen. Vergeet niet dat Hamas de laatste parlementsverkiezingen in 2006 afgetekend heeft gewonnen, ook op de Westelijke Jordaanoever trouwens. Dat zowel Fatah, Israël als het Westen die overwinning niet wilden aanvaarden, doet geen afbreuk aan de democratische legitimiteit van Hamas – die de beweging volgens recente opiniepeilingen overigens nog altijd heeft.

Zelfs na 7 oktober?

Wagemakers: Er zijn sindsdien geen peilingen gehouden, maar ik denk het wel. De overgrote meerderheid van de Palestijnen vindt gewapend verzet tegen Israël legitiem. Het standpunt van Hamas, dat de Palestijnen recht hebben op hun volledige historische leefgebied, wordt nog altijd breed gedragen. De beweging puurt haar populariteit goeddeels uit de standvastigheid waarmee ze dat doel nastreeft. Over de manier waarop ze het doet, is er veel minder eensgezindheid. Verkrachtingen, verminkte baby’s, vrouwen die worden uitgekleed en vernederd – voor zulke praktijken bestaat in de Palestijnse samenleving minder begrip.

Die praktijken doen denken aan jihadistisch geweld in Syrië en Irak. Gaan de vergelijkingen tussen Hamas en de IS of Al-Qaeda op?

Wagemakers: Qua gewelddadigheid wel, maar ideologisch lopen ze mank. Hamas is in Gaza ontstaan uit de Moslimbroederschap en omarmt de electorale democratie, concepten die jihadistische salafisten radicaal verwerpen. Ik vind het problematisch dat Hamas tot een terroristische beweging wordt gereduceerd. Zeker, ze gebruikt geweld tegen burgers om haar politieke doelen te bereiken. Dat heet terrorisme, maar dat maakt van Hamas nog geen terroristische organisatie. Want Hamas verstrekt ook sociale hulp, onderwijs en medische zorg in Gaza, je zou dus evengoed van een liefdadigheidsorganisatie kunnen spreken. Voor Al-Qaeda en de IS is terreur een doel op zich. De IS opereert daarbij vanuit een apocalyptisch wereldbeeld waarin de notie van onschuldige slachtoffers geen betekenis heeft. Na het einde der tijden zullen die als martelaren worden gered.

Of we dat leuk vinden of niet, Hamas wordt gedragen door het volk. Zelfs als het Israëlische leger Hamas tot de laatste strijder uitroeit, zal de beweging niet verdwijnen maar onder een andere naam herrijzen. Hamas is geen kankergezwel dat je kunt wegsnijden, hij behoort tot het weefsel van de Palestijnse maatschappij.

Net zoals de IS spreekt Hamas voortdurend op een verheven toon over martelaren. Wat is dan het verschil?

Wagemakers: Er zijn parallellen, het martelaarschap is verweven met de politieke islam. Maar anders dan de IS of Al-Qaeda hanteert Hamas het martelaarschap niet als een wapen maar als een discours om de menselijke tol van de politieke strijd achteraf te verantwoorden.

Gaza neemt deze week de kaap van 10.000 slachtoffers, van wie zowat de helft kinderen. Dat moet Hamas toch hebben voorzien toen ze haar moorddadige raid op Israël plande?

Wagemakers: De Hamas-leiders zijn niet naïef, maar toch denk ik dat ze het hebben onderschat. Bij de zwaarste zelfmoordaanslagen tijdens de Tweede Intifada vielen nooit meer dan dertig doden. Op 7 oktober wilde Hamas zo veel mogelijk gijzelaars maken om daarmee de vrijlating van Palestijnse gevangenen af te dwingen, dat blijkt uit interne communicatie die Israël heeft onderschept. Wie zich verzette, moest worden vermoord, ook dat stond erin. Maar 1400 doden? Dat hadden ze bij Hamas wellicht niet zien aankomen. Vermoedelijk waren ze zelf verrast door het gebrek aan weerstand van de Israëlische grensbewaking. Natuurlijk hadden ze een reactie verwacht. Maar als we het aantal Israëlische slachtoffers in tientallen en niet in honderdtallen hadden kunnen schrijven, dan zou ook de reactie veel beperkter zijn gebleven.

De Gazaanse bevolking betaalt hoe dan ook een waanzinnig hoge tol. Wat hoopt Hamas hiermee te bereiken?

Wagemakers: Hamas voelde zich voor 7 oktober compleet gemarginaliseerd en geïsoleerd, door Israël, door de Palestijnse Autoriteit maar ook door de internationale gemeenschap. Die analyse was correct. Saudi-Arabië stond op het punt vrede te sluiten met Israël, zonder noemenswaardige vooruitgang voor de Palestijnen. Hamas besefte wellicht dat alleen een spectaculaire operatie die patstelling kon doorbreken. Dat is gelukt, de onderhandelingen tussen Israël en Saudi-Arabië zijn van de baan.

Zelfs in dictatoriale regimes moeten leiders rekening houden met hun bevolking. De solidariteit in de Arabische wereld piekt nu meer dan ooit. In feite heeft Hamas de Arabische dictators in hun hemd gezet door hen te dwingen zich naar de wil van hun bevolking te plooien.

(Lees verder onder de preview)

Egypte houdt intussen de grensovergang in Rafah potdicht voor Gazanen. Hoezo solidariteit?

Wagemakers: De Egyptische bevolking leeft mee met de Gazanen, maar Caïro voelt geen animo om een massale vluchtelingenstroom op te vangen. Egypte wil niet opdraaien voor wat het als een Israëlisch probleem beschouwt. Bovendien grenst Gaza aan de Sinaïwoestijn en die kampt al heel lang met zware veiligheidsproblemen. Daar nog eens honderdduizenden Palestijnen in vluchtelingenkampen vestigen, is om nog meer problemen vragen. Ook in Jordanië, waar een groot deel van de bevolking van Palestijnse afkomst is, ligt dat gevoelig. Toen ik er als onderzoeker woonde, heb ik meermaals de vrees horen uitspreken dat de Palestijnen een meerderheid in het parlement zouden vormen. In dat scenario, zo ging de redenering, zou Israël kunnen stellen dat de Palestijnen al een eigen staat hebben.

Werkt Israël aan een tweede Nakba, het uitdrijven van zo veel mogelijk Palestijnen? Vorige week lekte een vertrouwelijk beleidsdocument uit met een scenario voor het verjagen van de Gazaanse bevolking naar Egypte. Maurits Berger, hoogleraar islamologie aan de Universiteit Leiden, sloot op Knack.be niet uit dat Israël aan zo’n ‘eindoplossing’ denkt. Wat denkt u?

Wagemakers: Ik geloof niet in die Israëlische ontvolkingsplannen. Hoewel er Israëli’s zijn die aan zo’n oplossing denken en je ook sympathisanten van het idee in de regering vindt. Maar ik denk niet dat premier Benjamin Netanyahu daarin zal meegaan. Israël zou zich internationaal volledig isoleren.

Hoe ziet u deze crisis wel aflopen?

Wagemakers: Ik zie drie scenario’s waarvan er twee puur theoretisch zijn. Over het uitdrijven van alle Palestijnen hadden we het al. Alleen een kleine minderheid van absolute extremisten pleit daarvoor. Voor een tweestatenoplossing ligt het andersom, daarvoor zijn de gematigde krachten in Israël te zwak. Zo komen we uit bij het derde scenario, een voortzetting van de politiek van pappen en nathouden die Israël al twintig jaar voert in de Bezette Gebieden. Tot er een nieuwe explosie volgt, want de spanning zal blijven oplopen zolang er voor de Palestijnen geen rechtvaardige oplossing komt.