Midden-Oosten-expert Gerd Nonneman verklaart de golfcrisis: ‘Harde taal zal niets uithalen’

Met de blokkade rond Qatar beleeft de Arabische Golf haar ernstigste diplomatieke crisis in jaren. Die plaatst vraagtekens bij de westerse houding tegenover Saudi-Arabië. ‘Het is volslagen zinloos om Arabische machthebbers proberen te commanderen’, zegt Gerd Nonneman, hoogleraar aan de prestigieuze Georgetown University in Doha.

‘Of ik vaak geconfronteerd word met clichés over het Midden-Oosten?’ Gerd Nonneman hoeft er niet lang over na te denken. ‘Het hardnekkigste cliché is toch de positie van de vrouw. In Europa veronderstelt iedereen dat Saudische vrouwen de hele dag binnen zitten, alleen zwarte kledij dragen en niet met de auto rijden. Dat klopt dus niet. Niet alle Saudische vrouwen dragen een boerka, en in vele plaatsen op het platteland rijden ze gewoon met de auto. Zowel in Saudi-Arabië als in de andere Golfstaten zijn er vrouwen die vooraanstaande maatschappelijke posities bekleden. Uiteraard zijn er fameuze problemen met de vrouwenrechten in Saudi-Arabië, maar er beweegt wel iets. De religieuze politie heeft bijna geen macht meer. Ik zag enkele maanden geleden zelfs ongesluierde vrouwen in het centrum van Riyad. Dat was tot voor kort ondenkbaar.’

Aanvankelijk leek Nonneman voorbestemd voor de zakenwereld. Als logistiek verantwoordelijke voor een transportbedrijf trok hij op 23-jarige leeftijd naar Bagdad. ‘Ik was afgestudeerd als arabist met grootste onderscheiding, maar in Irak stelde ik vast dat ik de Irakezen nauwelijks verstond. Ze hadden ons op de universiteit nooit verteld dat bijna niemand Standaardarabisch spreekt.’ Dat het expatleven niettemin een enorm avontuur bleek, kwam niet door de gastvrijheid van de overheid. ‘Het Irak van Saddam Hoessein was een regelrechte politiestaat. Het was bijna onmogelijk om contact met de Irakezen te hebben. De paar Iraakse vrienden die ik leerde kennen, zijn er niet meer. Ze zijn gestorven in de oorlog of plots spoorloos verdwenen. Het regime deed voortdurend mensen verdwijnen.’

Een maand per jaar keert Nonneman met zijn gezin terug naar zijn geboortestad Temse, maar doorheen het jaar woont hij met zijn gezin in de Qatarese hoofdstad Doha. Van 2011 tot 2016 was hij decaan en ceo van de plaatselijke afdeling van Georgetown University, een van de meest prestigieuze universiteiten op het gebied van internationale betrekkingen. Vandaag is hij er hoogleraar.

En net Doha staat al weken in de internationale spotlights. Op 5 juni verbrak een coalitie van Arabische landen onder leiding van Saudi-Arabië alle diplomatieke banden met Qatar. De grenzen werden onmiddellijk gesloten, alle handel werd geschorst en Qatarezen in Saudi-Arabië, Bahrein en de Verenigde Arabische Emiraten kregen twee weken om het land te verlaten. Volgens Saudi-Arabië en Abu Dhabi, de aanjagers van de blokkade, is Qatar een schurkenstaat die extremisme exporteert en terrorisme financiert. Van de ene op de andere dag lijkt Qatar een paria.

‘Het was ook voor mij een totale verrassing’, vertelt Nonneman. ‘Mijn vrouw is onmiddellijk naar de dichtstbijzijnde supermarkt gereden om levensmiddelen in te slaan: melk, kip, eieren. Enkele uren later waren alle winkels leeg.’

Waarom doen de andere Arabische landen dit?

Gerd Nonneman: De blokkade is eigenlijk het werk van twee mannen: Mohammed bin Salman, sinds vorige week kroonprins van Saudi-Arabië, en Mohammed bin Zayed, de kroonprins en machthebber van Abu Dhabi. Met uitzondering van Bahrein vinden alle andere landen hun actie maar een stom idee, maar ze durven nauwelijks tegen hen in te gaan.

Wat drijft hen?

Nonneman: Op lange termijn speelt de onvrede over de positie van Qatar. Saudi-Arabië, Abu Dhabi en Bahrein beschouwen Qatar als een nakomertje: tot het eind van de jaren negentig was het emiraat arm en weinig ontwikkeld. Vandaag is het een van de rijkste landen ter wereld, met een buitenlands beleid dat vaak ingaat tegen de Saudische belangen. Vooral Al Jazeera is een doorn in het oog: op die nieuwszender wordt voortdurend gediscussieerd over politieke en maatschappelijke onderwerpen. Voor de Saudi’s is dat onaanvaardbaar: volgens hun interpretatie van het wahabisme hoort niemand het regime in vraag te stellen.

Op middellange termijn speelt de Arabische Lente van 2011. Die heeft zich in de Golfregio nauwelijks gemanifesteerd, maar ze heeft de leiders van Saudi-Arabië en Abu Dhabi wel ongerust gemaakt. Vooral Mohammed bin Zayed is ronduit paranoïde. Saudi-Arabië en de Emiraten tolereren geen islamistische bewegingen die niet door de overheid gecontroleerd worden. Qatar denkt daar anders over. De Moslimbroederschap is er al vele decennia aanwezig, net zoals elders in de Golf. Qatar en de andere Golfstaten zijn mee opgebouwd door Egyptische Moslimbroeders en onderwijzers die vervolgd werden onder president Nasser. De emir van Qatar ziet hen niet als een bedreiging, omdat ze het geweld al decennia geleden hebben afgezworen.

Maar de onmiddellijke aanleiding is ongetwijfeld Donald Trump. Toen het ernaar uitzag dat hij presidentskandidaat zou worden, hebben de Saudi’s snel de banden proberen aan te halen. Ze waren bang vanwege zijn anti-islamdiscours, en hebben er alles aan gedaan om hem aan hun kant te krijgen. Na zijn staatsbezoek, in mei, had Trump niets dan lof voor het Saudische regime. Dat was voor Riyad en Abu Dhabi duidelijk het groene licht om de blokkade te organiseren.

Is het vreemd dat de Verenigde Staten van niets wisten?

Nonneman: Het is hoogst ongewoon, maar het is al eerder gebeurd. Toen Saudi-Arabië in 2015 Jemen binnenviel, deed het dat zonder vooraf de Amerikanen te briefen. Ook dat had alles te maken met Mohammed bin Salman, die ook minister van Defensie is. Hij heeft een enorme werkkracht en dadendrang, maar hij is uiterst ongeduldig en onbesuisd.

Hoe machtig is de nieuwe kroonprins?

Nonneman: Mohammed bin Salman is de facto koning. Zijn vader, de huidige koning Salman, is mentaal niet altijd voor de volle honderd procent aanwezig. Er wordt gezegd dat zijn zoon zichzelf kroonprins heeft gemaakt. Zijn aanstelling, en vooral dat hij amper 32 is, ligt moeilijk in zijn familie: senioriteit is een bepalende factor in de Saudische maatschappij. Een van de meest tekenende ervaringen heb ik gehad op een trouwfeest van het Saudische koningshuis. Op zo’n feest merk je hoe je plaats in de zaal bepaald wordt door je ouderdom en je afkomst. Hoe nauwer je verwantschap met de koning, hoe hoger je senioriteit. De manier waarop je mensen begroet, hangt af van die relatieve senioriteit. Het opmerkelijke was: iedereen op dat feest kende perfect zijn positie. Wanneer een nieuwe gast de zaal binnenkwam, wisselde iedereen automatisch van plaats. Probeer je dan maar eens voor te stellen wat er in zo’n maatschappij gebeurt als een 32-jarige plotseling de macht naar zich toe trekt.

Een maand geleden beschuldigde Mohammed bin Salman Iran ervan de moslimwereld te willen veroveren. Hij sprak zelfs over strijd voeren op Iraans grondgebied. Stuurt hij aan op een confrontatie?

Nonneman: Saudi-Arabië kan militair niet op tegen Iran. Qua apparatuur is de Saudische luchtmacht misschien sterker, maar ze heeft onvoldoende piloten om die ten volle te benutten.

Ik acht het wel mogelijk dat de Saudi’s iets proberen uit te lokken, om Amerika tot actie te dwingen. James Mattis, de Amerikaanse defensieminister, is zeer anti-Iraans. Tegelijk is hij realistisch genoeg om geen overhaaste beslissingen te nemen. De Amerikanen weten dat het ongemak van enkele terreursteunende Qatarezen niet opweegt tegen de twee basissen en 12.000 troepen die ze in Qatar hebben. Ook de antiterreursamenwerking tussen Qatar en Amerika is voor hen te waardevol om op te geven.

Verwacht u dat de nucleaire deal met Iran behouden blijft?

Nonneman: Dat hangt ervan af met wie je spreekt. Toen Trump het idee lanceerde om de deal op te zeggen, hebben zelfs de Golfstaten erop aangedrongen om dat niet te doen.

Biedt de deal volgens u genoeg garanties?

Nonneman: Zonder twijfel. De komende vijftien jaar kun je ervan op aan dat Iran geen kernwapens zal kunnen bouwen. En zelfs als het beslist om dat toch te doen, merk je het sowieso. Dan heeft de rest van de wereld tijd genoeg om te reageren. Er is nog nooit zo veel controle geweest op Irans nucleaire ontwikkeling.

Hoe conservatief is de huidige leiding in Riyad?

Nonneman: Zoals de meeste Al-Saoeds is de nieuwe kroonprins in de eerste plaats een pragmaticus. De machthebbers in Saudi-Arabië doen eigenlijk nauwelijks aan ideologie. De ideologie zit ‘m vooral bij de bevolking. Veel Saudi’s storen zich aan wat zij de invloed van het Westen noemen.

Is de jeugd in Saudi-Arabië liberaler dan de vorige generaties?

Nonneman: Eigenlijk niet. Een deel van de jeugd – zowel in Saudi-Arabië als Qatar – heeft progressievere denkbeelden, maar net zo’n groot deel is minstens even conservatief als zijn ouders. Dat heeft weinig met het opleidingsniveau te maken: er zijn veel gegoede jongeren die briljante universitaire studies afleggen maar die bijvoorbeeld niet gefotografeerd wensen te worden. Ze willen allemaal wel een dure auto en goede wegen, maar velen hebben een afkeer van al dat westerse gedoe zoals vrouwenrechten. Je kunt ze vergelijken met de kiezers van Marine Le Pen in Frankrijk of Nigel Farage in het Verenigd Koninkrijk: ze hebben het niet op al die kosmopolitische nieuwigheden.

Worden zulke stemmen politiek gerecupereerd?

Nonneman: Absoluut. Het is een misverstand dat de koning of emir een alleenheerser is. Hij is hoogstens een primus inter pares, die de formele leiding op zich neemt omdat hij het grootste deel van de economische macht in handen heeft en legitimiteit put uit zijn positie in de heersende stamboom. Maar hij is niet machtig genoeg om altijd in te gaan tegen de rest van de familie, laat staan de rest van de bevolking.

Zowel in Saudi-Arabië als Qatar telt de koninklijke familie ongeveer 15.000 leden. Er bestaat een verdeelsleutel die bepaalt hoeveel de verschillende familietakken ontvangen van de enorme olie- en gasopbrengsten. Bij de topprinsen gaat het om miljarden, die ze gebruiken om hun eigen getrouwen aan te stellen binnen de overheidsadministratie. Door die extreme verzuiling is Saudi-Arabië moeilijk bestuurbaar. Zelfs als de top een briljant beleid uitdoktert, loopt het spaak in de ministeries: die gehoorzamen alleen aan hun patroon en communiceren nauwelijks met elkaar.

Hoelang kunnen de Qatarezen de blokkade overleven?

Nonneman: Zolang er geen militaire ingreep komt, kunnen ze dit gemakkelijk uitzweten. Het is hooguit mogelijk dat enkele grote infrastructuurwerken vertraging oplopen. Ook voor de financiële sector is het controleerbaar: zelfs als alle buitenlandse investeerder hun geld weg zouden halen, hebben de Qatarese banken nog geld genoeg.

Ironisch genoeg zijn vooral de Verenigde Arabische Emiraten slachtoffer van deze blokkade. Een emiraat als Dubai is alleen succesvol als regionale hub omdat het regime zich flexibel, pragmatisch en betrouwbaar toont. Die reputatie is nu gekelderd. Welk groot bedrijf zal nu nog een hoofdkwartier in Dubai willen, als van de ene dag op de andere de grenzen kunnen dichtgaan? Alle Golfstaten zijn er al jaren mee bezig om hun afhankelijkheid van olie en gas te verminderen. Die inspanningen doe je met dit soort acties in één keer teniet.

Saudi-Arabië beschuldigt Qatar ervan extremisme te verspreiden. Klopt die beschuldiging?

Nonneman: Als er één land extremisme heeft verspreid, is het wel Saudi-Arabië. In tegenstelling tot Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten heeft Qatar de taliban nooit erkend als regering van Afghanistan. Qatar beschouwt zijn verhoudingen met de Moslimbroeders als normaal – alleen Saudi-Arabië, Abu Dhabi en Egypte beschouwen hen als terroristen. En ja, Qatar heeft contacten met Hamas en de taliban, maar het gebruikt die vooral om hun beleid te milderen, en op vraag van Amerika.

Het is wel zo dat er Qatarese individuen zijn die geld geven aan extremistische groeperingen. Er zijn er die het vliegtuig nemen naar Syrië en daar een koffer vol geld achterlaten. De overheid probeert dat nu onder controle te krijgen.

Waarom pakt Qatar zulke individuen niet aan?

Nonneman: Omdat sommigen van hen dicht bij de koninklijke familie staan. Een van de meest problematische figuren is Abdallah Khalid, de oom van de vorige emir. Hij is superrijk: hij heeft een privéleger van 600 manschappen. Als ik met leden van de koninklijke familie spreek, zeggen ze allemaal zuchtend dat ze liefst zo snel mogelijk van hem af willen. Maar hij staat genealogisch dicht bij de emir, en het zou enorm gênant zijn om hem weg te halen. In de cultuur van de Golfstaten is gezichtsverlies het ergste wat een leider kan overkomen.

Gaat Europa niet te vertrouwelijk om met Saudi-Arabië? De Saudi’s propageren al decennia een uiterst conservatieve versie van de islam, die heeft bijgedragen aan de radicalisering van veel Europese moslims die nu terreuraanslagen plegen.

Nonneman: De Saudische regering heeft nooit de bedoeling gehad om het wahabisme of jihadisme in Europa te verspreiden. Ze hebben indertijd de clerus carte blanche gegeven om aan islamitische missionering in Europa, Afrika en Azië te doen, zonder erbij stil te staan dat de wahabitische versie van de islam compleet onaangepast was aan de Europese samenleving en radicalisering in de hand zou kunnen werken. Die fout hebben ze nu ingezien. De Saudische regering heeft er geen belang bij om in Europa terroristen te kweken.

Via de Grote Moskee van Brussel heeft Saudi-Arabië nog altijd een enorme invloed op de Belgische moslimgemeenschap. Moeten we daar geen actie tegen ondernemen?

Nonneman: Eigenlijk is Saudi-Arabië een belangrijke bondgenoot in de strijd tegen de IS. De Saudi’s hebben een gloednieuw centrum tegen terrorisme opgericht. Bovendien hebben ze effectieve deradicaliseringsprogramma’s: bij de meerderheid van de extremisten wérken die.

(denkt na) België heeft dringend een behoorlijke imamopleiding nodig. Anders blijven we afhankelijk van ingevoerde predikers die niets begrijpen van onze maatschappij en hun eigen simplistische versie van hun geloof overbrengen.

Een andere kwestie zijn onze economische banden met de Golfregio. Moet België nog wapens verkopen aan Saudi-Arabië?

Nonneman: Je moet je natuurlijk altijd vragen stellen bij wapendeals, maar tot de Saudische inval in Jemen zag ik eigenlijk geen reden om het niet te doen. Op regeringsniveau is Saudi-Arabië geen verspreider van terrorisme, en wat veiligheid betreft zijn we partners.

Is het Saudische regime niet van die aard om er geen wapens aan te verkopen? Een schietgrage kroonprins volstaat om een oorlog uit te roepen waarbij onze wapens ingezet worden tegen de burgerbevolking.

Nonneman: Het grootste doel van die wapenleveringen was imago-opbouw. Door wapens te kopen van landen als Frankrijk, Duitsland of het Verenigd Koninkrijk, verzekerden de Saudi’s zich van diplomatieke steun. Sinds de oorlog in Jemen is dat anders. Vandaag moeten er veel meer vragen gesteld worden vooraleer je wapens verkoopt aan Saudi-Arabië of de Verenigde Arabische Emiraten.

Moeten we geen hardere taal durven te spreken?

Nonneman: Dat zal niets uithalen. Als we de Golfstaten hooghartig de les lezen over hoe superieur wij zijn, bereiken we het tegenovergestelde. Het is echt een kwestie van stijl. We moeten duidelijk maken dat we fundamentele problemen hebben met wat Saudi-Arabië in Jemen doet, zonder hun een politiek systeem te willen opleggen.

Dat is wel heel vrijblijvend.

Nonneman: Het is volslagen zinloos om Arabische machthebbers proberen te commanderen. Hun politieke slagkracht hangt af van hun imago bij hun achterban. Wat wij een ‘stoere aanpak’ noemen, ervaren zij als het ondergraven van hun autoriteit. Je kunt in het Midden-Oosten niets uitrichten als je niet investeert in relaties. John Kerry, bijvoorbeeld, was daar namens de Amerikanen ontzettend goed in. Hij slaagde erin te charmeren en tegelijk ernstige kritiek te geven op wantoestanden. Ministers van Buitenlandse Zaken met zin voor pragmatiek en een vlotte babbel doen het altijd goed in de Golfregio.

Dan is ons land gezegend met Didier Reynders.

Nonneman: O, ik vind hem best goed. Hij beheerst zijn dossiers. Van bepaalde politici zou je het misschien niet denken, maar Reynders weet echt wel wat er speelt in de Arabische Golf.