Met 44 in Praag: kan de Europese Politieke Gemeenschap richting geven aan het Europese continent?

Voor de allereerste keer verzamelen de staatshoofden en regeringsleiders van 44 Europese landen donderdag om na te denken over geopolitieke vraagstukken in Europa. Dat wordt geen evidente opgave.

Vrede en veiligheid, migratie en mobiliteit, energieveiligheid en economische samenwerking. Het zijn de vier grote thema’s waar maar liefst 44 Europese landen donderdagnamiddag over zullen discussiëren in de Tsjechische hoofdstad Praag. Het idee voor de ‘Europese Politieke Gemeenschap’ komt uit de hoge hoed van Frans president Emmanuel Macron. Niet toevallig op 9 mei, Europadag, kwam hij op de proppen met het idee. Bedoeling is om Europa opnieuw strategisch te positioneren in een tumultueuze geopolitieke context.

Dat komt niet uit de lucht, aldus  Steven Blockmans, onderzoeksdirecteur bij het Centre for European Policy Studies en professor Europees extern beleid aan het Europacollege in Natolin, nabij de Poolse hoofdstad Warschau. ‘Rusland heeft de Europese veiligheidsorde opgeblazen, de OVSE speelt nauwelijks nog een rol van betekenis en drie nieuwe landen willen lid worden van de Unie. Het is niet onlogisch om daarover eens grondig na te denken.’

Wat wil Macron met dit initiatief bereiken?

Steven Blockmans: Hij wil aan Russisch president Vladimir Poetin tonen dat de rest van Europa de Russische invasie van Oekraïne veroordeelt en bereid is om het Europese multilateralisme te verdedigen. Tegelijkertijd wil hij de kandidaatkanden van Oost- en Zuidoost Europa nu al betrekken in gesprekken en daarmee een versneld EU toetredingstraject uitsluiten. Het wordt een hele evenwichtsoefening. Zo zie je bijvoorbeeld dat er ook landen zullen aanschuiven die tot op de dag van vandaag innig met Rusland blijven samenwerken. Denk maar aan Servië, maar ook het Turkije van Recep Tayyip Erdogan tracht nog steeds van beide walletjes te eten. Het is de bedoeling om op het hoogste niveau te praten over onderwerpen die iedereen aanbelangen. Maar die zijn vaak zo complex en oeverloos dat een halve dag praten geenszins volstaat om tot de essentie van de zaak te komen.

De landen die aanschuiven hebben erg uiteenlopende belangen. Hoe verzoen je die verschillen?

Blockmans: Dat is steeds een delicate oefening. Omdat er aparte sessies zijn georganiseerd kunnen bijvoorbeeld Azerbeidzjan en Armenië of Cyprus en Turkije vermijden dat ze elkaar in de ogen moeten kijken.

Het Verenigd Koninkrijk leeft op gespannen voet met de Europese Unie, Oekraïne wil dan weer zo snel mogelijk bij de club. Staat dit een vlotte werking niet in de weg?

Blockmans: Dit initiatief komt echt uit de koker van de Europese Unie. Macron lanceerde het platform voor het spreekgestoelte van het Europees Parlement en zei aanvankelijk dat enkel democratische staten mochten deelnemen. Charles Michel noemde het op zijn beurt de Europese Geopolitieke Gemeenschap, maar duwde de democratische deelnemersvoorwaarde op de achtergrond. En hoewel het initiatief uiteindelijk het label van Macron draagt, nemen de facto niet-democratische landen zoals Azerbeidzjan wel deel aan de bijeenkomst in Praag. De geopolitiek staat simpelweg voorop. En dat zie je. Ondanks de lead van Brussel menen de landen die geen ambitie hebben om tot de Unie toe te treden – zoals het Verenigd Koninkrijk en IJsland – toch dat men de trein niet mag missen. Sterker nog, Liz Truss wou het evenement naar verluidt volgend jaar in Londen organiseren. En in Noorwegen, dat als niet-lidstaat nooit aan de Europese toppen deelneemt, hoopt men dat dit de gelegenheid biedt om op het hoogste niveau vrijuit met andere kopstukken te praten.

In Oekraïne en Westelijke Balkanlanden, die al lang wachten op verdere stappen in het integratieproces, vreest men dat dit de zoveelste wachtkamer wordt.

Blockmans: In officiële verklaringen heeft men steeds beweerd dat de Europese Politieke Gemeenschap het integratiepad naar de Europese Unie niet zal aantasten. Maar plots zegt Macron begin september aan zijn ambassadeurs in Parijs doodleuk dat die Gemeenschap het mogelijk zal maken om ‘een einde te maken aan de logica van de oneindige uitbreiding van de Europese Unie die, sterker, soevereiner en autonomer moet worden.’ Vanuit die optiek krijgt men in bepaalde deelnemende landen niet toevallig het wrange gevoel dat de Europese Politieke Gemeenschap wordt aangewend voor andere doeleinden. Geef hen maar eens ongelijk – de Franse president heeft zichzelf met die uitspraak als onderhandelingspartij totaal ongeloofwaardig gemaakt.

Maakt dit initiatief überhaupt kans op overleven? Of gaat het vooral om profileringsdrang van Macron?

Blockmans: Dat laatste speelt altijd wel een rol – we kennen de Franse president intussen. De uitdaging zal er vooral in bestaan om er duidelijke structuur en eigenaarschap aan te geven. Momenteel heeft het allemaal nog iets ongrijpbare en vluchtige oefening waar niet erg veel van verwacht. In de uitnodiging voor de bijeenkomst wordt er bijvoorbeeld al aangegeven dat er donderdag geen finaal communiqué zal worden aangenomen. Als de Europese Politieke Gemeenschap een duurzame bijeenkomst van leiders moet worden dan is het belangrijk dat ze het construct een mandaat, doelstellingen, taken en voldoende ondersteuning meegeven, anders riskeert het een talkshop te blijven waarvan naar verloop van tijd het belang verstuift. Ook Macrons voorganger François Mitterrand speelde reeds met de idee. En na de implosie van Joegoslavië werd er vanaf 1997 enkele jaren een ‘Europese Conferentie’ georganiseerd met de Balkanlanden en later ook Oekraïne. Maar dat initiatief stierf in 2001 alweer een stille dood.