Ondanks het enorme aantal doden biedt de Russische invasie van Oekraïne voor tal van Russen ongeziene voordelen. Keert de Russische samenleving hier nog van terug? ‘Hoe kan Rusland ooit een normaal land worden als miljoenen Russen zullen denken dat hun geliefden voor de goede zaak zijn gesneuveld?’
‘Nooit eerder is dit gebeurd, en nu gebeurt het opnieuw.’ De legendarische uitspraak van voormalig Russisch premier Viktor Tsjernomyrdin is in Rusland een populair spreekwoord. Het is deprimerend vaak toepasbaar op de recente Russische geschiedenis.
Na bijna drie jaar grootschalige oorlog is het duidelijk dat Rusland niet meer het land is dat op 24 februari 2022 een ‘speciale militaire operatie’ begon. Rusland is vandaag een oorlogseconomie, waar wapenfabrieken onophoudelijk draaien om nieuw materieel voor het front te maken. Minstens 120.000 Russen zijn ondertussen aan het front in Oekraïne gesneuveld, minstens 48.000 Russische soldaten worden vermist. Het werkelijke aantal ligt nóg hoger.
Volgens een recent rapport van het Instituut voor Sociologie van de Russische Academie voor Wetenschappen heeft een derde van de Russen ondertussen minstens één vriend of familielid die meevecht of meegevochten heeft in de zogenaamde ‘speciale militaire operatie’. Acht procent van de Russen kent iemand die gesneuveld is. Tienduizenden criminelen zijn na enkele maanden dienst in het leger weer op vrije voeten. Op scholen worden gedenktekens opgericht voor gesneuvelde Russische soldaten en staat patriottische opvoeding opnieuw in het curriculum. De roebel wankelt, en de Russische economie kampt met problemen. Als Russen voorheen nog konden wegkijken, dan is het vandaag vrijwel onmogelijk om de oorlog te negeren.
Doodnormaal
Tegelijk is de situatie voor de Russen niet geheel uitzonderlijk. ‘U moet begrijpen dat oorlog voor veel Russen deel uitmaakt van het alledaagse leven’, zegt politiek filosoof Michaïl Nemtsev, die Rusland in 2022 ontvluchtte. ‘Voor de doorsnee West-Europeaan is het concept oorlog bijna onvatbaar. Jullie zien oorlog als een relict van het verleden. Jullie denken dat oorlog een soort ongeluk is. Russen zijn daar realistischer in.’
Nemtsev, geboren in 1980, illustreert zijn punt aan de hand van zijn eigen levensloop. ‘Mijn oudere broer kon maar net vermijden dat hij opgeroepen werd voor de oorlog in Afghanistan. Toen ik mijn school afwerkte, vocht het Russische leger in de Eerste Tsjetsjeense oorlog. Toen ik aan de universiteit begon te werken, had je de Tweede Tsjetsjeense oorlog, de oorlog in Georgië, de annexatie van de Krim, de oorlog in Syrië en in de Donbas.’ Die alledaagsheid is belangrijk om te begrijpen hoe veel Russen naar de oorlog in Oekraïne kijken, betoogt Nemtsev. ‘Voor veel Russen was de invasie van Oekraïne niets nieuws. Voor hen is het doodnormaal dat het Russische leger ergens een oorlog aan het voeren is.’
Russische economie in zwaar weer: ‘Russen bewaren opnieuw dollars onder hun matras’
Berusting
Dat betekent niet noodzakelijk dat er binnen de Russische bevolking een groot enthousiasme bestaat voor de ‘speciale militaire operatie’. Door de verregaande repressie voelen weinig Russen zich geroepen om hun ongenoegen uit te spreken. De Russische maatschappij lijkt zich in grote mate ontkoppeld te hebben van wat er in Oekraïne gebeurt.
‘Er zijn maar weinig mannen die er openlijk voor uitkomen dat ze alleen voor het geld vechten.’
In een recente peiling van het onderzoekscentrum Levada geeft slechts 55 procent van de Russen aan dat ze de oorlog in Oekraïne enigszins volgen. De desinteresse is vooral groot bij jongeren: twee derde van de Russen tussen de 18 en 24 jaar verklaart dat ze de Oekraïneoorlog nauwelijks volgen. ‘Desinteresse is voor veel Russen een strategie om de verantwoordelijkheid af te schuiven’, zegt Aleksej Levinson, socioloog bij Levada. ‘Als je de oorlog niet volgt, hoef je er ook geen standpunt over in te nemen.’
Tegelijk lijken ook steeds meer middenklassers te berusten in het feit dat Rusland zich heeft afgekeerd van het Westen. Een belangrijke factor daarbij waren de economische sancties en maatregelen, waardoor Russen veel moeilijker naar Europa kunnen reizen. ‘Dat heeft voor een consoliderend effect gezorgd’, verklaart Jeremy Morris, Ruslandkenner aan de Universiteit van Aarhus. ‘Veel Russen die aanvankelijk tegen de oorlog waren, zijn ondertussen bijgedraaid. Ze vinden nu dat Rusland geen andere keuze heeft dan te vechten. Ze hebben zichzelf ervan overtuigd dat het Westen de Russen toch nooit als gelijken zou aanvaarden.’
Bovendien hebben ook niet-oorlogszuchtige Russen een weloverwogen eigenbelang om het regime te steunen. ‘Veel Russen zijn ervan overtuigd dat regime en staat eigenlijk samenvallen’, zegt Morris. ‘Ze geloven dat als Rusland de oorlog verliest, het regime zal vallen, en dat op die manier ook de Russische staat vernietigd zal worden. Dat hebben ze in de jaren negentig meegemaakt, en willen ze nu absoluut vermijden. Russen snappen maar al te goed: als je dan toch moet vechten, kun je maar beter goed vechten.’
Daarnaast leeft de vrees dat een nieuw Russisch regime nóg meer hardliners aan de macht zou brengen, en de strijd tegen Oekraïne zou opvoeren. ‘Ironisch genoeg zou een machtswissel het risico groter maken om gemobiliseerd te worden’, legt Morris uit. ‘Veel Russen nemen dus liever het zekere voor het onzekere. Bij het huidige regime weet je tenminste wat je kunt verwachten.’
Ongeziene kansen
Zelfs als er aanvankelijk nauwelijks enthousiasme was om een nieuwe oorlog te beginnen, lijken veel Russen ondertussen te berusten in de situatie. In aanzienlijke delen van de Russische maatschappij is de ‘speciale militaire operatie’ zelfs enorm populair. Vooral op het platteland, ver weg van de grote steden, biedt de oorlog Russen ongeziene kansen. ‘Er zijn honderdduizenden Russen die dankzij de oorlog wel twintig keer meer verdienen dan voorheen’, zegt Sergej Tsjernysjov, die als voormalig schooldirecteur in Novosibirsk vanwege zijn kritiek op de oorlog uitgeroepen werd tot ‘buitenlandse agent’. ‘Zij stellen zich echt geen vragen. Ze geloven wat de televisie hen vertelt. Ze hebben geen andere nieuwsbronnen. Ze snappen nauwelijks waarom ze gaan vechten.’
Tsjernysjov deed zelf onderzoek naar het stemgedrag bij de laatste presidentsverkiezingen in Boerjatië en Toeva, de twee regio’s die in verhouding het hoogste aantal gesneuvelden tellen. Daarbij stelde hij vast dat Poetin in veel dorpjes desondanks honderd procent van de stemmen kreeg. ‘Het zijn dorpjes die soms wel twintig omgekomen soldaten tellen op enkele honderden inwoners’, zegt Tsjernysjov. ‘De dichtstbijzijnde stad ligt algauw honderd kilometer verder. Er is geen internet. Niemand heeft deze mensen gedwongen om voor Poetin te stemmen. Ze geloven echt dat het Westen Rusland heeft aangevallen. En ze zijn dolgelukkig dat de oorlog hen kansen geeft die ze voorheen nooit hebben gekregen.’
Rusland houdt grootste wervingscampagne ooit, met dank aan Oekraïense aanval op Koersk
Mythevorming
Waar de Russische propaganda graag inzet op patriottisch plichtsgevoel en vaderlandsliefde, blijkt het Russische leger een iets realistischer beeld te hebben van de doorsnee-Rus. In de grootschalige wervingscampagnes, met billboards over heel Rusland, blijft de liefde voor het vaderland onvermeld. Wel prominent op de affiches: de enorme sommen die nieuwe rekruten ontvangen.
Dat Russen vrijwel uitsluitend voor het geld naar het front trekken, ziet het regime als een voordeel. ‘Russische commandanten wantrouwen soldaten die ideologisch gemotiveerd zijn’, benadrukt Nemtsev. ‘Ze vinden ideologisch gemotiveerde rekruten – het type dat écht gelooft dat ze een soort heilige oorlog voeren tegen het Westen – niet goed snik. Ze hebben liever soldaten die het louter voor het geld doen. Wanneer je in een loopgraaf zit, heb je liever geen weirdo naast je.’
Het is duidelijk dat die pure financiële motivatie al te gemakkelijk tussen de plooien van de geschiedenis zal vallen. ‘Er zijn maar weinig mannen die er openlijk voor uitkomen dat ze alleen voor het geld vechten’, zegt Nemtsev. ‘Niemand zegt dat hij schulden had, of gewoon eens met een geweer wilde schieten. Wanneer soldaten terugkeren van het front, formuleren ze een antwoord dat ze tijdens een van de indoctrinatiesessies gehoord hebben. Ze mompelen iets over geopolitiek of Oekraïense fascisten. Na verloop van tijd gaan ze het zelf geloven.’
Tsjernysjov maakt de vergelijking met de Grote Vaderlandse Oorlog, de naam die de Russen aan de Tweede Wereldoorlog geven. ‘We weten dat het Rode Leger toen over heel Europa oorlogsmisdaden heeft begaan en meer dan een miljoen burgers heeft gedood’, zegt Tsjernysjov. ‘We weten dat veel soldaten van het Rode Leger toen verkracht, gemoord en geplunderd hebben. Maar dat is in Rusland allemaal vergeten. Veteranen van de Grote Vaderlandse Oorlog vertellen niet hoe ze een poetsvrouw in Königsberg hebben verkracht. Ze vertellen over hoe ze met gevaar voor eigen leven een tank hebben uitgeschakeld.’
Het enorme aantal gesneuvelden draagt bij aan die mythevorming. ‘Als je zoon omkomt in een oorlog, is het een natuurlijke reactie om te denken dat hij een held was’, zegt Tsjernysjov. ‘Het is een ondraaglijke gedachte dat jouw kind voor niets is gestorven. Zelfs ouders die tegen de oorlog zijn, zullen zichzelf ervan overtuigen dat hun zoons het juiste hebben gedaan. Dat is een enorm probleem. Hoe kan Rusland ooit een normaal land worden als miljoenen Russen denken dat hun geliefden voor de goede zaak zijn gesneuveld?’
Drones op school
Bovendien verandert ook de aard van het regime. Waar het poetinisme lange tijd vooral gehandhaafd werd met propaganda en relatief kleinschalige repressie, worden de teugels nu aangehaald. Net als in de Sovjettijd worden dissidente stemmen verlinkt bij de autoriteiten. Er staan opnieuw Sovjetpropagandaboeken op de literatuurlijsten. Sinds 2022 moeten Russische scholen de lesweek beginnen met de zogenaamde Razgovory o vazjnom (‘Gesprekken over wat belangrijk is’), waarin ‘de eenheid van de historische en hedendaagse Russische staat’ wordt aangeleerd. Sinds 1 september 2023 krijgen scholieren opnieuw een militaire basistraining, waarin ze leren hoe ze een vuurwapen moeten gebruiken en hoe drones worden ingezet. Van kinderboeken wordt gecontroleerd of ze geen niet-traditionele waarden uitdragen. Sinds dit schooljaar is er een uniform handboek voor geschiedenis, waarin de ‘speciale militaire operatie’ wordt bezongen.
Het is zeker niet zo dat die enkele uurtjes van Russen plots willoze robots zal maken. Maar het is duidelijk dat ze een effect zullen hebben. Tsjernysjov vergelijkt het met hoe in Rusland komkommers worden gepekeld. ‘Als je komkommers in een bokaal stopt met pekel, moet je ze ook lange tijd laten staan. Natuurlijk nemen kinderen niet direct alles over wat Vladimir Poetin op de televisie zegt. Maar als ze opgroeien in een omgeving waarin ze de hele tijd horen dat Rusland in Oekraïne tegen het nazisme strijdt, blijft daar onvermijdelijk iets van hangen. Over tien à twintig jaar is het de algemeen aanvaarde versie van de feiten.’
Een tweede Afghanistan
Bovendien zullen al die Russische soldaten ooit terugkeren. Het is een uitdaging waar het land vermoedelijk niet klaar voor is. Nu al zijn tienduizenden gemobiliseerde criminelen vervroegd vrijgekomen. Volgens het Russische onderzoeksmedium Verstka werden sinds het begin van de invasie al minstens 242 burgers gedood door teruggekeerde oorlogsveteranen. Het is een vooruitzicht waarover veel Russen zich ernstige zorgen maken. ‘Stel je voor dat de veroordeelde moordenaar van om de hoek plots terug in je wijk woont omdat hij enkele maanden in Oekraïne heeft gevochten. Daar zit niemand op te wachten’, zegt Tsjernysjov.
Officieel probeert het regime de veteranen in het zonnetje te zetten. Veteranen genieten enorme voordelen. Naast de hoge vergoedingen hebben ze recht op gratis kinderopvang, goedkope huisvesting, gezondheidszorg en goedkope leningen. Hun kinderen kunnen zonder toelatingsexamen naar de universiteit of hogeschool van hun keuze. Dit jaar werd Vremja Gerojev (Tijd der Helden) opgericht, een overheidsprogramma dat oorlogsveteranen klaarstoomt voor een rol in lokale besturen of overheidsdiensten.
Het maakt in zekere zin niet uit hoe de oorlog afloopt. Het Kremlin zal de overwinning claimen, en Russen zullen hun best doen om zichzelf daarvan te overtuigen.
De vergelijking met de veteranen van de Afghaanse oorlog (1979-1989) ligt voor de hand. Ook toen keerden vele tienduizenden gewonde en getraumatiseerde oorlogsveteranen terug naar de Sovjet-Unie. ‘Meestal kregen ze van de lokale overheid te horen dat ze hun plan maar moesten trekken’, zegt Levinson. ‘De kans is groot dat het nu opnieuw gebeurt. Veel Russen denken stiekem: laat de oorlog nog maar even duren. Dan keren ze tenminste niet terug.’
Ook nu zullen veel terugkeerders zich verraden voelen door de staat’, voorspelt Tsjernysjov. ‘Zij zullen geen zorg krijgen van de Russische overheid. We hebben er gewoon de middelen niet voor.’ Bij gebrek aan gespecialiseerde behandelingen tegen posttraumatische-stressstoornis (PTSS) grijpt de Russische man al gauw naar ’s lands meest vertrouwde geneesmiddelen: alcohol en drugs.
Bovendien is het maar de vraag of zij graag terug zullen keren naar een loon dat tien keer lager ligt dan wat ze tijdens de oorlog verdienden. Net zoals veel Afgantsy dreigen veel veteranen in de criminaliteit terecht te komen. Rusland was over het algemeen al een gewelddadiger samenleving dan gemiddeld in West-Europa – partnergeweld werd in 2017 uit het strafwetboek gehaald – maar dreigt in de nasleep van de oorlog een stuk harder te worden.
Cynisch genoeg lijkt niet iedereen binnen het regime die evolutie als iets negatiefs te ervaren. ‘Het regime is erbij gebaat dat Rusland opnieuw gewelddadiger wordt’, zegt Nemtsev. ‘In een gewelddadige maatschappij geldt het recht van de sterkste. Het laat de overheid toe om wetten te negeren. Mensen worden gedwongen om te aanvaarden dat ze geen rechten hebben. Een overheid kan elke mogelijke maatregel nemen zonder dat daarop kritiek komt. Hoe minder mensen geven om de wet, des te gemakkelijker een regime de maatschappij onder controle kan houden.’
Rusland heeft meer kinderen nodig, maar Russen geven niet thuis
Rooskleurig
In zekere zin maakt het voor de Russen niet uit hoe de oorlog eindigt. De kans dat Oekraïne een militaire overwinning boekt waarbij het zijn volledige grondgebied herovert, is bijzonder klein geworden. Het Kremlin zal sowieso de overwinning uitroepen. Russen zullen hun best doen om zichzelf daarvan te overtuigen.
De geschiedenis zal herschreven worden, verwacht Tsjernysjov. ‘Zij die meeliepen of wegkeken, zullen geëerd worden als helden. Zij die tegen de oorlog waren, zullen als dwazen worden weggezet. De Russische samenleving zal zichzelf ervan overtuigen dat de president gelijk had, dat we de oorlog hebben gewonnen, en dat de toekomst rooskleurig is.’
Het leidt Tsjernysjov tot een wel heel bittere conclusie. ‘Ik denk niet dat deze oorlog Rusland fundamenteel heeft veranderd. We hadden vóór de oorlog een te goede maatschappij. Die was verkeerd. Wat we nu zien, is het ware Rusland. Helaas.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
