Meer dan ijdelheid: waarom plastische chirurgie zo populair is in Brazilië

In Brazilië financiert de staat een hoog percentage van de plastische chirurgie. Antropologe Carmen Alvaro Jarrin verklaart aan de hand van haar onderzoek waarom zo veel Braziliaanse vrouwen onder het mes gaan. ‘Er wordt gesproken over de dictatuur van de schoonheid. Er niet in meegaan is zinloos.’

In Brazilië worden elk jaar ongeveer twee miljoen esthetische operaties uitgevoerd. Nergens anders ter wereld zijn dat er zo veel. Zijn Brazilianen dan zo ijdel?

Carmen Alvaro Jarrin: Zo simpel is het niet. We moeten het fenomeen in een groter maatschappelijk geheel bekijken.

Voor uw onderzoek over wat er achter plastische chirurgie schuilt, heeft u toegang gekregen tot de operatiezalen en wachtkamers van verschillende ziekenhuizen. U hebt daar tientallen patiënten gesproken en over een langere periode begeleid. Wat is hun drijfveer?

Jarrin: Ze zeggen dat schoonheid kansen biedt. Daarmee bedoelen ze dat schoonheid sociale mobiliteit bevordert. Bij een sollicitatie verwacht de werkgever een goed voorkomen, ‘uma boa aparência’, zoals dat in Brazilië wordt genoemd. Traditioneel betekent dat: ofwel ben je wit, ofwel doet je iets om er wit uit te zien. Vrouwen stijlen bijvoorbeeld hun haar omdat een afrokapsel nog niet geaccepteerd wordt in het bedrijfsleven. Ik bedoel daarmee dat schoonheid vooroordelen met zich meebrengt. Het draait om geslacht, etniciteit en ongelijkheid. Er zit dus meer achter dan ijdelheid alleen.

Volgens de cijfers worden liposucties, buikwandcorrecties en borstoperaties het vaakst aangevraagd.

Jarrin: Veel vrouwen vonden het belangrijk om hun lichaam te herstellen na een vermoeiende loopbaan of borstvoeding. Er zaten ook zwarte vrouwen met jonge kinderen in de wachtzaal die het pesten op school niet meer konden verdragen en daarom een oor- of neuscorrectie ondergingen. Al die mensen denken dat hun waarde afhangt van hoe ze beantwoorden aan de schoonheidsidealen. Ze denken dat ze niets kunnen bereiken als ze niet mooi zijn. Dus ze veranderen er maar iets aan, omdat ze er de mogelijkheid toe hebben.

In Brazilië betaalt de openbare gezondheidszorg veel van die operaties. Welke operaties worden door de staat vergoed?

Jarrin: Officieel worden alleen ingrepen gefinancierd die bijvoorbeeld na een ongeval nodig zijn voor het herstel. Ook correcties van aangeboren afwijkingen horen daarbij. Cosmetische ingrepen worden eigenlijk niet vergoed, maar dat houdt de openbare centra niet tegen om ze toch uit te voeren. In veel ziekenhuizen is meer dan de helft van alle plastische chirurgie puur esthetisch. In het ziekenhuis Santa Casa da Misericórdia in Rio de Janeiro loopt dat zelfs op tot 95 procent.

En dat wordt niet opgemerkt?

Jarrin: Moeilijk, want de artsen verdoezelen wat ze doen. Als ze een neusverkleining uitvoeren, schrijven ze in het dossier dat ze een tussenschotcorrectie hebben uitgevoerd. Buikwandcorrecties motiveren ze met problemen aan de wervelkolom, een facelift met gedeeltelijke gezichtsverlamming. De cijfers geven dus in geen geval de werkelijkheid weer. De controle ligt niet bij de overheid, maar bij de chirurgen.

Hoe komt dat?

Jarrin: Door het financiële aspect, en ook door hoe artsen zichzelf zien. Ivo Pitanguy was de meest invloedrijke plastisch chirurg in de Braziliaanse geschiedenis. Hij werd beroemd toen in de jaren 1960 een circus afbrandde. Er vielen duizenden doden en honderden mensen hadden zware brandwonden. Pitanguy had in de Verenigde Staten gestudeerd en beheerste de modernste transplantatietechnieken. Hij knapte veel slachtoffers op. De media stelden hem voor als de wonderdokter die met zijn ingrepen de sociale orde herstelde.

Wat bedoelt u daarmee?

Jarrin: De brand beroerde veel Brazilianen. De slachtoffers hadden nooit een operatie in een privéziekenhuis kunnen betalen. Pitanguy overtuigde toenmalig president Juscelino Kubitschek om plastische chirurgie ook mogelijk te maken voor armen. Later publiceerde hij een bestseller met de titel Recht op schoonheid. Veel Brazilianen geloven daadwerkelijk dat ze daar recht op hebben.

Pitanguy richtte de eerste Braziliaanse afdeling voor plastische chirurgie op in het openbaar ziekenhuis Santa Casa da Misericórdia.

Jarrin: Na de circusbrand werden talrijke publieke afdelingen geopend. Eerst werd daar alleen reconstructieve chirurgie uitgevoerd. Dat veranderde toen veel van die afdelingen zich tot internationaal gerenommeerde opleidings- en onderzoekscentra ontwikkelden. Plastische chirurgie is een van de weinige disciplines waarin Brazilië wereldwijd leider is.

En al die toekomstige chirurgen hebben patiënten nodig om alles te leren?

Jarrin: Daar zit het probleem. Het is ook de reden waarom er in de openbare ziekenhuizen zo veel esthetische ingrepen uitgevoerd worden. Toekomstige artsen leren hun vaardigheden in de openbare ziekenhuizen. Daar worden ook nieuwe technologieën getest om er later groot geld mee te verdienen in privécentra.

Maken zij volgens u misbruik van de openbare gezondheidszorg?

Jarrin: Dat is misschien wat overdreven. Maar het blijft wel schandalig. Terwijl de overheid miljoenen uitgeeft voor borstoperaties, zijn er patiënten met zware brandwonden die jarenlang moeten wachten op een operatie. De privésector heeft nu eenmaal proefkonijnen nodig.

Er treden volgens de media vaak ernstige complicaties op tijdens zulke ingrepen. Vooral de Brazilian Butt Lift zou risicovol zijn. Daarbij wordt vetweefsel van andere lichaamsdelen geïnjecteerd in de bil. In het ergste geval kan dat tot een dodelijke embolie leiden.

Jarrin: Die techniek werd inderdaad in Brazilië ontwikkeld, maar wordt hier niet zo vaak uitgevoerd. Ik heb wel vrouwen gezien bij wie de ene borst na de operatie veel hoger hing dan de andere. Er was ook iemand met een wonde die maandenlang niet genas.

Waarom schrikken die verhalen vrouwen niet af?

Jarrin: De meeste vrouwen vinden dat het sociale risico om ‘lelijk’ door het leven te gaan doorslaggevender is dan het risico op complicaties na een operatie. Voor armere vrouwen is het lastig om zo’n gratis operatie af te slaan. Vooral omdat zij geen andere toegang hebben tot de schoonheidsindustrie. Tijd voor sport is er niet en geld voor verzorgingsproducten al helemaal niet. Voor welvarende vrouwen zijn de operaties een kwestie van status. Door het vooruitzicht dat zulke operaties kansen bieden, gaan ze niet in tegen de plastisch chirurg. Ook wanneer hij de risico’s bespreekt.

Het vertrouwen in plastische chirurgie is er volgens u vooral gekomen door Pitanguy. Waarom genieten artsen zo’n aanzienlijke status?

Jarrin: Daarvoor moeten we terug naar de tijd vóór Pitanguy. Er is een verband tussen het einde van de slavernij aan het einde van de 19e eeuw en de opkomende plastische chirurgie. De witte elite zag een zwarte huidskleur als een bedreiging. Hun lichaam werd als ziekelijk en lui omschreven. De oplossing was een verbleking van de samenleving. Het uiterlijk werd de maatstaf voor vooruitgang.

Brazilië lokte in die periode elk jaar duizenden Europeanen met grond of aantrekkelijke jobs.

Jarrin: In Brazilië werd ervan uitgegaan dat de genen van witte mannen gewoon lang genoeg vermengd moesten worden met de genen van zwarte of inheemse mensen om een bleke huid te verkrijgen.

Maar wat heeft plastische chirurgie daarmee te maken?

Jarrin: Net zoals later na de circusbrand werden de artsen als oplossing gezien voor een maatschappelijk probleem. Door de etnische groepen te mengen, konden ze zich aanpassen aan de maatstaven. Dat is tot op de dag van vandaag het doel van plastische chirurgie. Toch merk ik dat veel Braziliaanse vrouwen tegenwoordig zelfbewuster zijn over hun lichaam. Ik heb onlangs gelezen dat er een vrouwelijke zwarte chirurg is. Dat zou voor een diverser ideaalbeeld kunnen zorgen.

Welke invloed heeft het strand in een stad als Rio de Janeiro?

Jarrin: Het is logisch dat lichamen daar vaak tentoongesteld worden. Het lijkt daardoor voor velen onmogelijk om geen lichaamscultus te hebben. Toch is dat niet het geval in andere tropische landen. Bovendien is de lichaamscultus in een stad zonder strand, zoals Belo Horizonte, niet kleiner.

Heeft een van de artsen ooit aangeboden om u te opereren?

Jarrin: Ja, ik heb ergens een vlek op mijn huid. De arts in kwestie zei dat hij die in vijf minuten kon weghalen. Maar ik heb er vriendelijk voor bedankt.

Waarom?

Jarrin: Ik moet toegeven dat ik bang was. Als je het van een afstand bekijkt en bedenkt wat er fout kan lopen, is het gewoon gek.

Denkt u dat vrouwen die operaties uit onderdrukking ondergaan? Of zoeken ze eerder verlossing?

Jarrin: Dat valt moeilijk te zeggen. Misschien beide, ook al spreken ze elkaar tegen. De waarheid is gewoon ingewikkeld. Iemand kan zich mooier en zelfverzekerd voelen na zo’n operatie. Alsof een droom werkelijkheid wordt. Toch komt dat tot stand doordat een onderdrukkend systeem normen oplegt. Er wordt ook wel gesproken over de dictatuur van de schoonheid. Er niet in meegaan is dus zinloos.

Vertaald door Chloé Cottyn