Mediawetenschapper Joseph Vogl: ‘Lui zoals Elon Musk leven in een fantasywereld’

Waar is het superego’s zoals Elon Musk écht om te doen? Niet gewoon om geld verdienen, maar om monopolies oprichten en de overheid vervangen. Mediawetenschapper Joseph Vogl ziet de basis daarvan in een opvoeding vol fantasyverhalen.

Hij speelde vóór de Amerikaanse presidentsverkiezingen al een opvallende rol, en sinds de overwinning van Donald Trump is Elon Musk echt doorgebroken in Washington DC. De voorman van Tesla, X en Space X lijkt de machtige man achter de aankomende president te zijn. Hij krijgt zowaar een nieuw ambt, aan het hoofd van het ministerie van Overheidsefficiëntie – ironisch genoeg een duobaan met ondernemer Vivek Ramaswamy.

Mediawetenschapper Joseph Vogl, professor aan Princeton University, ziet het met argwaan gebeuren.

Joseph Vogl: Elon Musk hoort thuis in een reeks figuren die in de jaren 1990 groot zijn geworden met internetportalen, betaaldiensten en met risicokapitaal gefinancierde start-ups. Denk aan lui zoals investeerder Peter Thiel, Amazon-oprichter Jeff Bezos en Facebook-medeoprichter Mark Zuckerberg. Die types zijn de recente ontwikkelingen van het Amerikaanse kapitalisme gaan vertegenwoordigen.

Wat voor figuren zijn dat?

Vogl: Ik ken de precieze emotionele en intellectuele bagage van mensen zoals Elon Musk niet. Maar wat je wel ziet, is in welke culturele milieus en denkwerelden ze gevormd zijn. En dat is de grijze zone tussen fantasy en sciencefiction.

Dat zult u toch even moeten uitleggen.

Vogl: Denk aan de fantasieën over de ideale mens van van de Russisch-Amerikaanse schrijfster-filosofe Ayn Rand, de robotvisioenen van sciencefictionschrijver Isaac Asimov, of In de ban van de ring van J.R.R. Tolkien. De fascinatie voor die thema’s dringt door tot in de naamgeving van hun bedrijven: ‘Palantir’, bijvoorbeeld, een door Thiel gefinancierd softwarebedrijf, is vernoemd naar de kristallen bollen uit In de ban van de ring. Voor iemand zoals Musk waren vooral sciencefiction-dystopieën inspirerend, zoals de romans van Neal Stephenson of Ernest Cline.

Waar gaan die boeken over?

Vogl: De romans beschrijven een door bedrijven gedomineerde samenleving, deels geteisterd door klimaatcatastrofes, en er komt ook een soort bitcoin in voor – Stephenson schreef daar al over nog voor cryptomunten in het echt bestonden.

In die verhalen biedt de digitale industrie een uitweg uit de troosteloze dagelijkse realiteit: de cyberspace. Zoiets kan kan de verbeelding van iemand als Elon Musk hebben gevormd. Of kijk naar Mark Zuckerbergs concept van het Metaverse. Ook dat vindt hier zijn oorsprong: het is ontleend aan Stephensons Snow Crash, en Cline noemt het ‘OASIS’.

Waar komt die fascinatie voor literaire werelden vandaan?

Vogl: Al sinds het einde van de jaren 1990 werd er gediscussieerd over een vraagstuk. ‘Stel dat er een nieuwe diensteneconomie ontstaat, waarin geen betrouwbare routines, duidelijke loopbanen of langdurige projecten bestaan. Dat tast de identiteit van mensen aan. Hoe kun je die identiteitszwakte stabiliseren? Zijn er figuren of modellen die dat gat kunnen vullen?’ Zo kwam men uit bij types. Ben jij de tovenaar? De magiër? De edele ridder? De goede fee?

Sciencefictionromans en rollenspellen kunnen toch moeilijk het achtergrondverhaal van het risicokapitaal hebben gevormd?

Vogl: Toch wel. In de beginjaren van start-ups adviseerden coaches: ‘Zoek in dit universum naar passende stereotypen en rolmodellen, en maak van je werkomgeving een fantasywereld.’

Zo kun je dus ook de opgeblazen ego’s in die sector interpreteren Ze zijn symptomen van identiteitszwakte.

Wat bedoelt u daarmee?

Vogl: Ik herinner me zelfhulpboeken vanaf het begin van deze eeuw over zelfpromotie, personal branding en persoonlijkheidsmanagement voor verwarde of verlegen werknemers. En je hoeft niet zo ver terug te gaan. Kijk naar de recente Amerikaanse verkiezingscampagne. Zo’n Musk die zichzelf brullend en met gebalde vuisten dramatisch in de schijnwerpers zet.

Musk heeft met Tesla mobiliteit geëlektrificeerd, wil met zijn ruimtevaartbedrijf SpaceX ooit Mars koloniseren en doet onderzoek naar de interface tussen het menselijk brein en kunstmatige intelligentie. Wat is de gemene deler van zijn activiteiten?

Vogl: Je hebt de gebruikelijke vijandigheid tegenover vakbonden, ondernemingsraden, belastingen en milieuregels. Maar de grote gemene deler is toch de poging om het economische systeem fundamenteel te veranderen: door over te schakelen van de lofzang op concurrentie naar een viering van monopolies.

Monopolies?

Vogl: Peter Thiel, een nauwe bondgenoot van Musk, schreef ooit: ‘Eigenlijk zijn kapitalisme en concurrentie tegenstellingen. Kapitalisme draait om kapitaalaccumulatie, maar in een perfecte concurrentie worden alle winsten door de concurrentiestrijd vernietigd.’ Dat is een programmapunt geworden van een nieuw kapitalisme, waarin het monopolie ook zou moeten bijdragen aan het oplossen van sociale problemen. Dát is, denk ik, de rode draad die de verschillende ondernemingen van Musk verbindt.

VS vermijden shutdown van de overheid: Elon Musk leidt de dans, Trump en speaker Johnson lijden gezichtsverlies

Het neoliberalisme, dat in de jaren 1980 werd geïntroduceerd door Margaret Thatcher en Ronald Reagan, stelde concurrentie centraal. Is dat niet in tegenspraak met uw stelling over de opkomst van monopoliekapitalisme?

Vogl: Niet noodzakelijk. Neoliberalisme betekende niet alleen een felle verdediging van concurrentie – een concurrentie die zogezegd door de maatschappij moest worden verdeeld, waarbij het individu werd gereduceerd tot een ondernemer van zijn eigen arbeidskracht. Het ging ook om de privatisering van publieke en overheidsfuncties, inclusief bestuursstructuren. Dat sluit aan bij de aspiraties van de latere voorstanders van monopoliekapitalisme.

Hoe ziet dat er in de praktijk uit?

Vogl: De monopolisten willen de verzorgingsstaat vervangen door verzorgende bedrijven. Er is een zekere ‘verstatelijking’ van die bedrijven zichtbaar. Vergeet niet dat Musks bedrijf Starlink bijna de helft van alle satellieten in een baan om de aarde beheert. In de VS heeft Musk vrijwel het monopolie op de internetinfrastructuur via die satellieten. Iets soortgelijks gebeurt met sociale media. Het valt te verwachten dat niet alleen Trumps platform Truth Social, maar ook X een soort regeringsorgaan zal worden.

Wat in de jaren 1970 begon als de privatisering van publieke taken in de context van het liberalisme, wordt nu door bijna-monopolisten voltooid – tot en met de creatie van privaat geld. Dat verklaart ook hun bijzondere interesse in cryptomunten, die sinds de verkiezing aanzienlijke koerswinsten hebben geboekt.

Wanneer is die ontwikkeling begonnen?

Vogl: Interessant genoeg ligt de oorsprong in twee schijnbaar onbeduidende juridische veranderingen uit 1996, met enorme gevolgen. Eén: de Telecomwet, die een agressieve privatisering van internetstructuren doorvoerde door private aanbieders te bevoordelen boven publieke instellingen zoals bibliotheken en universiteiten. Twee: Sectie 230 van de Communications Decency Act, die het onderscheid maakte tussen ‘uitgevers’ en ‘tussenpersonen’ en daarmee een unieke vrijstelling van aansprakelijkheid creëerde.

Wat houdt die vrijstelling precies in?

Vogl: Dat betekent dat bedrijven niet aansprakelijk kunnen worden gesteld voor de producten waarmee ze hun geld verdienen, zolang de inhoud afkomstig is van derden. Dat privilege, dat ontstond na juridische geschillen over berichten op internetfora – de voorlopers van socialemediaplatforms –, heeft de opkomst van de New Economy en talloze beursgangen in de jaren 1990 gestimuleerd.

Toen kwam de dotcomcrash van 2000, en stortten veel bedrijven in.

Vogl: Inderdaad, en dat maakte de weg vrij voor de opkomst van nieuwe bijna-monopolisten.

Voor mensen zoals Zuckerberg, Thiel en Bezos is ‘disruptie’ het centrale begrip om te beschrijven wat ze doen: het vermogen om het oude te vernietigen en iets nieuws te scheppen.

Vogl: ‘Disruptie’ betekende oorspronkelijk de afscheiding van de Free Church of Scotland van de Church of Scotland. Tegenwoordig verwijst het naar technologische innovaties die markten transformeren, zoals de stoommachine, de elektriciteit en de automatisering. Het is een modewoord geworden, als omschrijving van een bepaalde ondernemershouding: wie disruptief is, wil niet alleen zijn concurrenten maar ook de markten vernietigen. Het is een duister kenmerk van het nieuwe ondernemerschap.

Is Trumps tweede verkiezingsoverwinning ook een geval van disruptie, een begin van een nieuw tijdperk? Of trappen we daarmee in de retoriek van de winnaars?

Vogl: Het is verstandig om spectaculaire gebeurtenissen met enig wantrouwen te bekijken. Het is veel interessanter om de weg ernaartoe te onderzoeken – in dit geval de groeiende macht van geld in de Amerikaanse politiek.

Het begon in 1978, toen private entiteiten zoals bedrijven of stichtingen voor het eerst de toestemming kregen om direct deel te nemen aan politieke campagnes onder het mom van vrijheid van meningsuiting. Dat proces werd afgerond met het Citizens United-arrest van het Hooggerechtshof in 2010, dat de limieten op financiële donaties aan zogenaamde Super-PACs (politieke actiecomités die officieel niet aan één federale kandidaat of partij verbonden zijn, nvdr) ophief.

Wat opviel: de Democraten hadden ongeveer twee keer zoveel geld in kas als de Republikeinen, en konden dus zwaar adverteren.

Vogl: Wie een volledig beeld wil krijgen, moet begrijpen dat het Amerikaanse mediasysteem in verval is geraakt. De conservatieve zender Fox News heeft al geruime tijd meer kijkers dan de liberale zenders CNN en MSNBC samen. Sinclair, een andere conservatieve mediagigant, koopt al jaren lokale radio- en tv-stations op en voorziet ze van gecentraliseerde inhoud. En meer dan de helft van de Amerikanen haalt hun nieuws van sociale netwerken. In 2016 voerde Trump zijn verkiezingscampagne al op Twitter. Die tendens is met X nog versterkt.

Musk gaat nu een soort ministerie van Overheidsefficiëntie leiden. Wat moeten we ons daarbij voorstellen?

Vogl: Dat wordt geen echt ministerie, maar een informeel verbond van figuren die de belangen van grote bedrijven, hefboomfondsen en investeringsmaatschappijen vertegenwoordigen. Een soort stamtafel van lobbyisten die nu de regering moeten adviseren. Ter herinnering: SpaceX, Musks ruimtevaartbedrijf, heeft overheidscontracten ter waarde van miljarden dollars. Hoe de plannen van die ‘efficiëntie’-initiatieven moeten worden uitgevoerd – zoals massaontslagen, opschorting van regelgeving, besparingen van wel 2000 miljard dollar – is volstrekt onduidelijk. Uiteindelijk lijkt het eerder te gaan om de privatisering van overheidsstructuren dan om hun afslanking.

Zien we door die disruptieve bewegingen de opkomst van een nieuwe vorm van overheidsbestuur?

Vogl: Bedoelt u of we in die ontwikkelingen iets van de toekomstige machtsstructuren kunnen zien? Je kunt, zoals filosoof Theodor Adorno deed, vragen waarom financiële crises sinds de negentiende eeuw steeds weer gepaard gaan met de opkomst van xenofobe en rechts-radicale bewegingen. Je zag het in de jaren 1870 – een bloeitijd van antisemitisme –, in de Weimarrepubliek en opnieuw na de crash van 2008.

Had Adorno een antwoord?

Vogl: HIj stelde dat de parallel ligt in de concentratiebewegingen van kapitaal.

Dus u ziet niets nieuws?

Vogl: Oude dynamieken vertalen zich in nieuwe formats. Lange tijd gingen we ervan uit dat er twee essentiële voorwaarden waren voor een degelijke markteconomie: een representatieve democratie en rechtszekerheid. In het nieuwe kapitalisme lijken dat geen hindernissen meer. Omdat je met zulke termen geen verkiezingscampagne kunt opbouwen, deden ze iets anders, iets gemeens: ressentimenten uitbuiten – tegen migranten, illegalen, asielzoekers. Een politiek succesmodel, ook in Europa.

Tot slot: hoe kunnen we in 2025 beter omgaan met iemand zoals Trump?

Vogl: Kijk voorbij het politieke theater, en bestudeer hoe brute verrijkingsstrategieën vorm krijgen, gecombineerd met de poging om een autocratisch of oligarchisch kapitalisme te vestigen.

En wat betekent dat voor Europa?

Vogl: Wat het altijd heeft betekend: dat wat in de VS gebeurt, mogelijk de voorbode is van onze Europese toekomst.