Mark Elchardus over de winst van Trump: ‘We zullen de impact in België snel voelen’

De verkiezing van Donald Trump boezemt een groot deel van de westerse publieke opinie angst in, om niet te zeggen afschuw. Mark Elchardus pleit voor een nuchtere benadering: ‘In Trumps ogen zijn de echte vijanden van de Verenigde Staten de globalisten: de bedrijfsleiders van Silicon Valley, Wall Street, de neoliberalen.’

Voor emeritus hoogleraar Mark Elchardus zijn de Verenigde Staten een oude liefde. Hij behaalde zijn doctoraat in de sociologie aan Brown University in Rhode Island, een van de Ivy League-instellingen. In zijn Amerikaanse jaren leerde Elchardus het land door en door kennen. Hij reed graag rond in prachtige sleeën, was even ondernemer (van een bedrijfje in schilderwerken) en nam in 1972 enthousiast deel aan de campagne van de progressieve Democratische presidentskandidaat George McGovern. Diens campagne was zo links dat zelfs de vakbonden hun steun weigerden uit te spreken voor de Democraten.

De zittende Republikeinse president Richard Nixon verpletterde zijn uitdager met 61 procent van de popular vote (tegen 37 procent voor McGovern). Al gebeurde dat met de hulp van Nixons beruchte dirty tricks: het Watergate-schandaal, naar aanleiding van de afluisterapparatuur die in het Democratische hoofdkwartier werd geïnstalleerd, zou hem al in 1974 zijn presidentschap kosten.

Die Amerikaanse ervaring heeft ook het politieke inzicht van Elchardus gevormd. Hij mag dan al een tijdje de linkerzijde ingewisseld hebben voor de rechterzijde, ten gronde is zijn visie altijd dezelfde gebleven. Een politicus die wegkijkt van de stugge realiteit en de band met brede groepen in de bevolking verliest, zo is zijn overtuiging, wordt afgestraft door de kiezer. En dat is wat Donald Trump volgens Elchardus níét heeft gedaan: wegkijken van de problemen.

Elchardus: ‘De fundamentele diagnose van Donald Trump is dat de Verenigde Staten zich in een belabberde toestand bevinden omdat ze hun leidersplaats in de wereld kwijt zijn. Daarbij wijst hij in de eerste plaats naar China. Trump is gekant tegen het lidmaatschap van China in de Wereldhandelsorganisatie (WTO) omdat het land de regels van de vrijhandel niet respecteert. De Chinese overheid blijft de economie voluit steunen, wat heeft geleid tot een disproportioneel economisch succes. China is in de kortst mogelijke tijd uitgegroeid tot een wereldmacht. Die expansie heeft de VS een paar miljoen banen in de industrie gekost, waardoor Washington en Peking inmiddels in een handelsoorlog zijn beland. Nog zorgwekkender is dat China intussen ook voorligt in de wapenwedloop. Amerika dreigt een militaire achterstand op te lopen en voor Trump is dat een nachtmerrie.’

Onder huidig president Joe Biden kiezen de VS voor een behoedzaam buitenlands beleid. Ziet u de VS liever als havik dan als vredesduif?

Mark Elchardus: Trump zag inderdaad met lede ogen aan hoe Biden de sancties tegen Iran deels ophief. Het land mocht weer olie verkopen op de internationale markt. Volgens Trump financiert Teheran daarmee een internationale terreurnetwerk: Hamas, Hezbollah, de Houthi’s. Vandaar ook dat in zijn visie Iran en niet Israël de echte verantwoordelijke is voor het leed van de Palestijnen in Gaza.

En dan is er de ongebreidelde illegale immigratie vanuit Zuid- en Centraal-Amerika naar de VS. Het afgelopen jaar registreerde men 2,5 miljoen ‘illegal entries’, illegale grensoverschreidingen. Zo hebben de drugskartels een nog steviger voet aan de grond gekregen in de VS, wat zorgt voor nog meer criminaliteit en nog meer miserie, vooral onder latino’s en Afro-Amerikanen. Hun sympathie voor Trump valt heus niet alleen te verklaren doordat mannen ‘van kleur’ nu eenmaal van politici met een machistisch taalgebruik zouden houden. Het is bijna racistisch om dat te blijven beweren. Bovendien zet de goedkope zwarte arbeid van die illegale werknemers grote druk op de al lage lonen van diezelfde latino’s en Afro-Amerikanen. Trump vindt dat de waanzin voorbij. Op die drie cruciale punten van zijn buitenlandse analyse – China, Iran en de illegale immigratie – kun je hem niet volledig ongelijk geven. In Trumps ogen zijn de echte vijanden van de VS dus de globalisten: de bedrijfsleiders van Silicon Valley, Wall Street, de neoliberalen en de top van de Democratische Partij.

Econoom Hanno Lustig over de plannen van Trump: ‘Ook voor Vlaanderen zouden hogere importheffingen zeer negatieve gevolgen hebben’

Als u het zo opsomt, gaat het dus over de klassieke ‘kapitalistische elite’ van Amerika. Vanuit ons West-Europese perspectief was – is – die toch dé steunpilaar van de Republikeinse Partij?

Elchardus: Trump is een vastgoedmakelaar. Hij doet aan politiek zoals ze in die sector zaken doen. Bij hun deals komt niet veel ideologie kijken. Ze steunen vooral op het idee dat hoe machtiger ze zijn, hoe meer problemen ze kunnen oplossen. En ze vertrekken van een vorm van wederkerigheid. Het is hun vertaling van tit for tat: jij doet mij goed, ik doe jou goed. Maar dus ook: hij doet mij kwaad, ik doe hem kwaad. Politiek vertaald: wil je vrede, bereid je dan voor op oorlog. En wees niet te beroerd om te dreigen met je macht, maar gebruik ze niet te snel.

Er is grote vrees dat met Trump als president de oorlogsdreiging nóg groter wordt.

Elchardus: Trump wil nochtans graag herinnerd worden als een ‘vredespresident’. Tijdens zijn eerste presidentschap zijn de VS in geen enkele oorlog verwikkeld geraakt, en dat was al geleden van het presidentschap van Jimmy Carter (1976-1980). Trump zal straks wel aansturen op een regimewissel in Iran, want dat land ziet hij als de motor van terreur en instabiliteit. Daar zal hij dus met een trumpiaanse tit for tat-visie hard tegenaan gaan. Ook met China zal hij de confrontatie niet uit de weg gaan. Hij zal dreigen met een tarievenoorlog, al was het maar om zijn auto-industrie te redden, net als wij in Europa doen. Maar op dat gebied beschikt hij over beperkte mogelijkheden.

Meer dan voor een handelsoorlog ben ik bang voor een nieuwe wapenwedloop. Die is nu al bezig en China is aan de winnende hand. Vooral in de uitbouw van hun oorlogsvloot lopen de Amerikanen een aanzienlijke achterstand op. Als de VS nog vijf jaar wachten, hebben de Chinezen een beslissende voorsprong op alle wapensystemen. Vandaar dat er in denktanks soms gespeeld wordt met het idee om zelf te beginnen met een pre-emptive war. Want als we China nog even laten doen, maken we vroeger dan verwacht geen kans meer in een militair conflict. Dat is natuurlijk een angstaanjagende gedachte.

Vreest u echt dat er binnen afzienbare tijd een open oorlog komt tussen de VS en China?

Elchardus: Trump zal wel dreigende taal spreken, maar ik zie de VS niet snel zelf aanvallen. Er zullen elders in de wereld ongetwijfeld wel meer proxyoorlogen worden uitgevochten. De grootmachten zullen hun conflicten weer via burgeroorlogen proberen te beslechten. En in Azië zullen de VS zwaar investeren in de economie en de militaire paraatheid van landen als Indonesië, de Filipijnen, Japen en zelfs Vietnam – de geschiedenis kan soms grillige wendingen nemen.

Wat betekent die nieuwe Amerikaanse Azië-strategie voor Europa?

Elchardus: Als de VS zich op Azië concentreren, betekent dat dus dat ze niet alleen Europa maar ook Afrika overlaten aan de Europeanen. Gemakkelijk wordt dat niet, want China en Rusland staan daar al bijzonder sterk. En de tijd is ook voorbij dat Afrikaanse politici moesten bewijzen hoe ‘keurig’ ze waren voor ze onze steun konden krijgen. Dat was misschien toch niet de juiste aanpak. Wij gebruiken nog altijd het woord ‘ontwikkelingssamenwerking’. Dat is toch een belediging voor de Afrikanen? We moeten gewoon samenwerken met Afrikaanse landen om de veiligheid in hun regio te garanderen. Het zijn volwaardige partners. Wij hebben hen nodig en zij kunnen ons gebruiken.

‘Wat moet Europa nu doen? Na de overwinning van Donald Trump staan maar twee dingen vast’

Dat betekent in de praktijk dat er weer goede tijden aanbreken voor ‘sterke regimes’ en dictaturen?

Elchardus: We leven in tijden waarin geopolitiek weer belangrijk wordt. En geopolitiek betekent: macht. Die ontwikkeling is al een tijdje bezig. Ook de eerste Europese Commissie van Ursula Von der Leyen profileerde zich uitdrukkelijk als een geopolitieke commissie. Ik zie Trump meer als een exponent van die evolutie dan als de aanjager ervan.

Juist omdat geopolitieke macht zo belangrijk wordt, denk ik ook niet dat Trump de NAVO de rug zal toekeren. Dat zou de VS te zeer verzwakken. Hij heeft meermaals gezegd: ‘America first is not America alone.’ Dat meent hij echt, denk ik, en dus zal hij de hechte partnerschappen – met de Europese Unie, Japan, de Golfstaten en Israël bijvoorbeeld– zeker niet laten verwateren. Wat de NAVO betreft, zal hij de Europese partners wel diets maken dat zij hún engagement moeten verstevigen, en aanzienlijk.

NAVO-top in Washington: ‘Zeker voor België zou de komst van Trump erg pijnlijk zijn’

Ook België zal meer moeten investeren in ‘defensie’.

Elchardus: Véél meer. De Amerikanen eisen zelfs een verhoging van het budget voor landsverdediging tot 3 procent van het bruto binnenlands product, en ditmaal zonder excuses of uitstel. De impact van Trump zullen we in België dus snel voelen. Heel snel. Bij de federale regeringsvorming zal men niet om de beslissing heen kunnen om een deel van de sociale uitgaven te verschuiven naar defensie. Dat wordt nog een heikel politiek probleem. Het is een heel direct gevolg van de verkiezing van Donald Trump.

Drie procent van het bbp naar defensie: dan blijft er ook bitter weinig marge voor een belastingvermindering.

Elchardus: Dat zal inderdaad niet kunnen. De verkiezing van Donald Trump heeft dus onmiddellijk politieke impact op ons. En de Amerikanen beschikken over een heel scala aan pressiemiddelen. Hun sterkste argument vandaag is Oekraïne. Trump wil zo snel mogelijk een einde maken aan de oorlog en eist een onderhandelde oplossing. De details van zo’n akkoord kan niemand voorspellen, maar de grote lijnen liggen al vast: de Krim blijft Russisch. Er komt hoe dan ook een wapenstilstand en die moet natuurlijk bewaakt worden. Ik ben er bijna zeker van dat Trump zal zeggen: ‘Europeanen, dat is jullie werk.’ Concreet: de Europese lidstaten zullen meer NAVO-troepen moeten stationeren in Polen, en als Poetin het bestand schendt, Oekraïne militair bijstaan.

Dat betekent: ook Belgische boots on the ground in Oekraïne?

Elchardus: Europese boots on the ground: daar zijn we inderdaad weer aanbeland. Niet alleen de NAVO zal daarvoor moeten opdraaien, Washington zal eisen dat ook de Europese Unie zich militair engageert. Ten slotte zullen de Amerikanen er ook op aandringen dat Oekraïne snel lid kan worden van de Europese Unie – en niet van de NAVO.

Een van de eerste politici met wie Trump contact opnam na zijn verkiezing, was de Israëlische premier Benjamin Netanyahu. Voor de Palestijnen lijkt zijn verkiezing geen goede zaak.

Elchardus: Trump zal pal achter Israël staan. Tegelijk zal hij meer greep hebben op Israël dan Biden. De Israëli’s voelen zich existentieel bedreigd en zullen niet snel orders aanvaarden, ook niet van Washington. Maar als iemand iets voor de Palestijnen kan doen, dan is het Trump, meer dan Biden. Ik denk dat hij dat zelf ook inziet. Niemand heeft baat bij wat er nu in Gaza gebeurt.

Hoe denkt u dat Trump zijn eigen land zal besturen?

Elchardus: Trump is een verwoed golfer en daar kruipt veel tijd in. Daarom heeft hij medewerkers nodig aan wie hij veel kan delegeren en die hem absolute loyaliteit betonen. Vorige keer koos hij vooral figuren uit het Republikeinse establishment. Nu zal hij veel radicalere mensen rekruteren uit zijn massabeweging Make America Great Again (MAGA). Die vertrekken van de idee dat ze de deep state, zeg maar het overheidsapparaat moeten ontmantelen. Dat zal ertoe leiden dat de meeste topambtenaren hun mond zullen houden, want anders riskeren ze represailles. Dan krijg je natuurlijk slecht beleid. Als je als president geen bekwame mensen in je entourage hebt, of ze afschrikt of de mond snoert, zit je met een zwaar probleem. Dat zou kunnen leiden tot verkeerde geopolitieke inschattingen, waardoor de wereld in een vreselijk militair conflict berzeild kan raken. Dat is mijn grootste angst.

Trump heeft al aangekondigd dat hij wil besparen op de overheid en wil dereguleren.

Elchardus: Daar zal hij waarschijnlijk Elon Musk bij betrekken. Dat wordt een delicate operatie. Als het uitdraait op de overheid uitkleden, waarbij ambtenaren gewoon vervangen worden door consultants en privébedrijven, komen de VS in handen van een soort georganiseerde kleptocratie. En dan zullen veel plannen van Trump sowieso mislukken, dan schaadt hij zijn eigen beleid.

De nieuwe regering zal inderdaad fors dereguleren. Het eerste wat in het vizier komt, is het klimaat. Het klimaat wordt het eerste en het grootste slachtoffer van Donald Trump. En het tweede is het milieu. Bij elke meeting had Trump het over zijn ‘liquid gold’, gas en olie dus. Hij vindt Elon Musk wel een visionaire ondernemer, maar hij voegt er meteen aan toe dat Musk er niet op moet rekenen dat we allemaal elektrisch gaan rijden.

Als de Amerikanen geen klimaatambities meer hebben, legt dat een hypotheek op alle klimaatinspanningen wereldwijd. Ook op die van België en Europa. Als de Amerikaanse auto-industrie weer volop auto’s met verbrandingsmotor mag bouwen, zullen de Duitsers zich ook gaan afvragen waarom ze hun auto-industrie moeten opofferen aan ‘overdreven’ klimaateisen. Trumps koerswijziging zal belangrijke gevolgen hebben voor het Europese klimaatbeleid en de daarvoor beschikbare budgetten. Zeker als alle EU-lidstaten verplicht worden tot meer defensie-uitgaven. Het kan leiden tot een fundamentele verandering van het mondiale klimaatbeleid.

Wat zal over vier jaar de politieke erfenis van Donald Trump zijn, denkt u?

Elchardus. Ik zou nooit voor Trump kunnen stemmen. Maar ik vind veel kritiek op Trump een beetje oppervlakkig: al die horrorverhalen over grote rampen die ons zullen treffen als hij opnieuw president zou worden. Het is verstandiger om ons af te vragen: wat zal er waarschijnlijk gebeuren en hoe kunnen we dat opvangen? En soms hoeft de balans misschien niet eens zo slecht te zijn. Ik weet niet of het nu zo onverstandig is om ons wat meer toe te spitsen op de aanpassing aan het nieuwe klimaat, en niet louter op het tegengaan van de klimaatverandering zelf. Ik weet niet of het fout is om de NAVO te verstevigen, of dat Europa zich opnieuw het lot van Afrika aantrekt en op gelijke voet leert omgaan met de Afrikaanse leiders. Het zijn zware uitdagingen, maar misschien valt er ook iets positiefs van te maken.