In ‘t kort
• Oekraïne voerde een verrassingsaanval uit in de Russische oblast Koersk, wat leidt tot speculatie over mogelijke vredesonderhandelingen.
• De bereidheid van Oekraïners om te onderhandelen is toegenomen, met 57% die nu voorstander is van vredesgesprekken en 32% die bereid is territoriale concessies te overwegen.
• Oekraïne staat voor een diplomatieke uitdaging: onderhandelingen kunnen wapenleveringen in gevaar brengen, maar geen bereidheid tonen kan ook steun kosten.
• Rusland stelt vooralsnog onrealistische voorwaarden voor onderhandelingen, wat echte vredesgesprekken in de nabije toekomst onwaarschijnlijk maakt.
• Er circuleren drie scenario’s voor na de oorlog: het West-Duitse scenario (gedeeltelijke NAVO-toetreding), het Koreaanse scenario (bevroren frontlijn), en het Israëlscenario (zware bewapening met westerse steun).
Zelfs nu het Oekraïense leger doordringt op Russisch grondgebied wordt in Kiev openlijk over onderhandelingen met Rusland gepraat. ‘Niemand weet wat Trump zal doen. Zelfs Trump zelf niet.’
‘Hoe zouden we überhaupt kunnen onderhandelen met personen die zonder onderscheid burgers en burgerdoelwitten beschieten, of die kerncentrales bedreigen?’
Bijna een week probeerde Vladimir Poetin de spectaculaire inval van verschillende Oekraïense legereenheden in de oblast Koersk te negeren. Maar op de zesde dag van de inval, tijdens een ontmoeting met zijn voornaamste veiligheidsministers en -functionarissen, kon de president zijn frustratie nauwelijks bedwingen. Toch doet het Kremlin er voorlopig alles aan om de impact te minimaliseren. Het Russische antwoord – dat volgens Poetin ‘waardig’ zal zijn – wordt voorgesteld als een ‘antiterroristische operatie’: kleinschalig en tijdelijk. Ondanks de 200.000 Russische burgers uit de grensregio die al geëvacueerd werden, lijkt de Russische reactie voorlopig bijzonder mak.
Op het eerste gezicht lijkt de Oekraïense inval op Russisch grondgebied een roekeloze zet. Oekraïne heeft zijn middelen en manschappen elders nodig. Terwijl het Oekraïense leger triomfantelijk oprukt in de regio Koersk moet Oekraïne het stadje Pokrovsk in de regio Donetsk evacueren, omdat het Russische leger te dicht genaderd is. Maar tegelijk lijkt Oekraïne met zijn acties een (kleine) politieke overwinning te scoren.
Opmerkelijk genoeg bekijkt zowel Rusland als Oekraïne de actie in het licht van mogelijke vredesonderhandelingen. In zijn ontmoeting met de kernleden van de Russische Veiligheidsraad op vrijdag beschuldigde Poetin Oekraïne ervan dat het ‘zijn onderhandelingspositie in de toekomst’ wil verbeteren. Mychajlo Podoljak, een van Zelensky’s topadviseurs, beweert dat de aanval in Koersk Rusland moet aanzetten om een ‘eerlijk onderhandelingsproces’ te starten. Ook Zelensky hintte de voorbije week specifiek op onderhandelingen met Rusland. Zo noemde hij de Russische soldaten die door het Oekraïense leger worden gevangengenomen ‘ons uitwisselingsfonds’. Met meer Russische krijgsgevangenen hoopt Zelensky meer hefboom te krijgen om Oekraïense krijgsgevangenen te ruilen. Zelfs de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko, nochtans een bondgenoot van Poetin, riep beide kanten op om aan de onderhandelingstafel te gaan.
Geen onderhandelingen
Dat er openlijk wordt gesproken en nagedacht over mogelijke onderhandelingen, is een relatief nieuw verschijnsel. De voorbije twee jaar was het idee van vredesonderhandelingen net geen taboe. Aan het begin van de oorlog, toen het er nog naar uitzag dat Oekraïne door het Russische leger overrompeld zou worden, waren er even gesprekken tussen Rusland en Oekraïne: eind februari in het Belarussische Gomel, eind maart en begin april in Istanbul. Hoewel Poetin achteraf beweerde dat een akkoord binnen handbereik lag maar gedwarsboomd werd door ‘het collectieve Westen’, is het onduidelijk of beide partijen toen ernstig hebben onderhandeld. Sindsdien is van openlijke vredesgesprekken geen sprake meer.
In een recente peiling van het Internationaal Instituut voor Sociologie in Kiev sprak 57 procent van de Oekraïners zich uit voor vredesonderhandelingen.
In Oekraïne was het thema van vredesonderhandelingen net geen maatschappelijk taboe. In de peilingen van het Kyiv International Institute for Sociology (KIIS), dat periodiek peilt naar de attitudes van Oekraïners tegenover de oorlog, sprak twee derde van de Oekraïners zich in augustus 2022 uit tegen gelijk welke vorm van vredesonderhandelingen met Rusland. Toen de aanvankelijke Russische aanval van februari 2022 was afgeslagen, formuleerde Zelensky de expliciete ambitie om het hele grondgebied manu militari te heroveren.
De voorbije maanden lijkt de sfeer evenwel omgeslagen. In de laatste peiling van het KIIS, die dateert van mei, sprak 57 procent van de Oekraïners zich uit voor vredesonderhandelingen. Zelfs het uiterst pijnlijke onderwerp van territoriale toegevingen lijkt stilaan bespreekbaar te worden. Vond volgens de KIIS-peilingen in mei 2022 slechts 10 procent van de Oekraïners dat Oekraïne grondgebied mag opgeven om een vredesakkoord te sluiten, dan was dat aandeel in de laatste peiling van mei 2024 al opgelopen tot 32 procent – al wijst 52 procent van de gepeilde Oekraïners nog steeds elke vorm van territoriale concessies af. Opmerkelijk genoeg verschilt de bereidheid om grondgebied op te geven nauwelijks tussen de verschillende regio’s in Oekraïne.
Referendum
Die verandering in mindset aan Oekraïense kant heeft te maken met de penibele situatie waarin het land verkeert. Ondanks de opmerkelijke operatie in de oblast Koersk boekt Rusland gestaag terreinwinst aan het front in Oekraïne. Oekraïne heeft het steeds moeilijker om nieuwe soldaten te vinden en heeft geen zekerheid over toekomstige wapenleveringen. Na tweeënhalf jaar voortdurende beschietingen is het steeds moeilijker om de energie-infrastructuur hersteld te krijgen. Oekraïense steden worden nu al geteisterd door stroompannes, en dan moet de winter nog beginnen. Bovendien raken ook Oekraïense politici het onderwerp steeds nadrukkelijker aan. Vitalij Klitsjko, de burgemeester van Kiev en politieke rivaal van Zelensky, stelde in de Italiaanse krant Corriere della Sera dat eventuele territoriale concessies er enkel kunnen komen na een nationaal referendum – waarmee hij meteen de mogelijkheid op tafel gooide. Ook Zelensky gaf in een interview met Le Monde toe dat het heel moeilijk zal worden om de Oekraïense grenzen van 1991 via de militaire weg te herstellen.
Het is niet duidelijk in welke mate die Oekraïense signalen een oprechte wil om te onderhandelen weerspiegelen. Zo was er volgens The Washington Post een plan om deze maand in alle luwte een Oekraïense en Russische delegatie in Qatar te laten onderhandelen over een gedeeltelijk staakt-het-vuren, waarbij Rusland en Oekraïne zouden beloven om niet langer elkaars energie-infrastructuur aan te vallen. Door de Oekraïense verrassingsaanval in Koersk werden de onderhandelingen ondertussen (tijdelijk) afgeblazen. Het toont minstens aan hoeveel scepsis er in Oekraïne bestaat over de Russische bereidheid om een akkoord te respecteren.
Vredesformule
Het klopt evenwel niet dat Oekraïne de voorbije twee jaar enkel het militaire pad heeft bewandeld. Het organiseerde vijf vredesconferenties, waarbij Rusland weliswaar niet werd uitgenodigd. Die conferenties dienden vooral om steun te verzamelen voor de zogenaamde Oekraïense Vredesformule. In dat tienpuntenplan focust Oekraïne op het herstel van zijn territoriale integriteit, maar heeft het ook aandacht voor de belangen van landen in het Globale Zuiden, zoals voedselveiligheid. Op die manier hoopte de Oekraïense regering om Rusland diplomatiek onder druk te zetten.
Die aanpak botst al enige tijd op zijn limieten. Op de laatste vredestop, halverwege juni in het Zwitserse Bürgenstock, tekenden 92 landen present. Tegelijk bleek het – eens te meer – onmogelijk om tot een algemeen gedragen slottekst te komen. ‘Dat heeft Zelensky van strategie doen veranderen’, zegt Volodymyr Fesenko, directeur van het Center for Political Studies Penta in Kiev. ‘Het heeft hem doen inzien dat veel landen het Oekraïense standpunt niet steunen en willen dat hij met Rusland gaat praten.’
Ondanks de opmerkelijke operatie in de oblast Koersk boekt Rusland gestaag terreinwinst aan het front in Oekraïne.
Goede wil
Diplomatiek staat Oekraïne voor een onmogelijke opdracht. Om weerstand te blijven bieden aan de Russische aanvallen heeft het in de eerste plaats wapenleveringen nodig. In Oekraïense kringen leeft de vrees dat een onderhandelingsproces die wapenleveringen kan doen stokken. Oekraïne is er als de dood voor dat, als het een vermoedelijk slepend onderhandelingsproces ingaat, de aandacht van de wereld zal verslappen. Anderzijds groeit het besef dat de wapenleveringen óók in gevaar komen als Oekraïne helemaal geen moeite doet om te onderhandelen. Als Oekraïne helemaal geen goede wil toont, dreigt het ruimte te geven aan het Russische narratief. Het moet minstens tonen dat het bereid is om te praten.
Bovendien zijn er nog de Amerikaanse presidentsverkiezingen in november, waarbij Donald Trump een reële kans maakt om opnieuw verkozen te raken. Trump heeft al meermaals beweerd dat hij als president de Amerikaanse steun aan Oekraïne zou stopzetten en ‘in 24 uur tijd’ onderhandelingen zou opstarten. De vrees dat Kiev bij zulke gedwongen onderhandelingen het kind van de rekening wordt, is niet denkbeeldig. Hoewel Oekraïense leiders voortdurend verzekeren dat ze met gelijk welke Amerikaanse president vlot zullen samenwerken, is Trumps onberekenbaarheid een heus hoofdpijndossier. Zoals voormalig Amerikaans Oekraïnegezant Kurt Volker het verwoordde: ‘Niemand weet wat Trump zal doen. Zelfs Trump zelf niet.’
Donald Trump vs. de wereld: ‘Europa wil de realiteit niet onder ogen zien’
Capitulatie
Het dient gezegd dat het Russische regime niet bepaald de indruk wekt dat het bereid is te onderhandelen. In de aanloop naar de Oekraïense vredestop in Zwitserland van juni lijstte Vladimir Poetin eens te meer zijn voorwaarden op om de onderhandelingen te starten. Zo moet Oekraïne voor Poetin eerst zijn troepen terugtrekken uit de Donbas en Novorossija, de vier Oekraïense regio’s die Rusland in september 2022 annexeerde. Daarnaast moet Oekraïne neutraliteit aannemen, mag het geen deel uitmaken van een bondgenootschap (zoals de NAVO) en moet het Westen alle sancties tegen Rusland terugdraaien. Pas als aan die voorwaarden voldaan is, zou Rusland bereid zijn om aan de onderhandelingstafel te gaan, aldus Poetin.
Die Russische voorwaarden zijn bijzonder verregaand, niet het minst omdat Rusland momenteel geen van de vier Oekraïense regio’s volledig onder controle heeft. Oekraïne zou dus, om eventuele onderhandelingen te starten, eerst een aanzienlijke hoeveelheid grondgebied moeten opgeven. ‘Rusland eist eigenlijk dat Oekraïne capituleert’, zegt Vera Grantseva, Ruslandexperte aan het Franse onderzoeksinstituut Sciences Po. ‘De Russische eisen zijn ronduit bizar. Rusland wil de overwinning in de schoot geworpen krijgen zonder dat het wint op het slagveld. Er is in Moskou momenteel geen enkele wil om oprecht te onderhandelen.’ Het is een klassieke Russische onderhandelingsstrategie: op hoge poten de meest uitzinnige eisen stellen, om tijdens de onderhandelingen dan genereuze ‘toegevingen’ te doen. Poetin heeft geen strategische langetermijnplannen, benadrukt Grantseva. ‘Zijn voornaamste doel blijft altijd het behoud van zijn eigen macht. Zolang de oorlog hem helpt bij het behouden van zijn macht, zal hij de oorlog gaande houden.’
Wapenleveringen
Ook Volodymyr Fesenko ziet momenteel geen ruimte voor echte vredesonderhandelingen. ‘Ik acht vredesgesprekken in de komende maanden volstrekt onmogelijk,’ aldus Fesenko. ‘Het is alleen mogelijk als Rusland en Oekraïne op voorhand geen eisen stellen.’ Zelfs over de manier van onderhandelen bestaat momenteel geen overeenstemming. ‘Rusland wil rechtstreeks en op eigen voorwaarden onderhandelen. Oekraïne wil liever via tussenpersonen werken, zoals dat tijdens de graandeal gebeurde. Alleen al bepalen over welke onderwerpen dergelijke onderhandelingen zouden gaan, zal maanden vergen.’
Sowieso lijkt het vanuit Russisch perspectief onzinnig om onderhandelingen te starten vóór de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Hoewel het Kremlin beducht is voor Trumps notoire onvoorspelbaarheid, hoopt Poetin dat hij met Trump in het Witte Huis de Oekraïners toch nog op de knieën zal krijgen. Fesenko ziet nog een andere reden waarom vredesgesprekken vooralsnog niet aan de orde zijn. ‘De belangrijkste voorwaarde om tot vredesonderhandelingen te komen, is dat het Russische leger gestopt wordt,’ benadrukt Fesenko. ‘Vredesgesprekken hebben enkel kans als er een evenwicht op het slagveld bestaat en Oekraïne sterk genoeg is om Rusland te weerstaan. Poetin denkt dat hij de oorlog kan winnen. Hij heeft gezien wat er gebeurt wanneer Amerika gedurende zes maanden geen wapens meer stuurt. Hij denkt dat, als hij het maar lang genoeg volhoudt, het Westen zijn aandacht voor Oekraïne zal verliezen.’
‘Zolang de oorlog Poetin helpt bij het behouden van zijn macht, zal hij de oorlog gaande houden.’
Drie scenario’s
Het helpt natuurlijk niet dat Oekraïne en Rusland slechte ervaringen hebben uit voorgaande onderhandelingen. Nadat Rusland in 2014 de Krim had geannexeerd en een conflict startte in de regio’s Donetsk en Loehansk, hielden Rusland en Oekraïne acht jaar lang gesprekken. De Minsk-akkoorden kwamen om verschillende redenen nooit van de grond. Geen van beide kanten was bereid om het staakt-het-vuren te respecteren. Oekraïne erkende de zogenaamde volksrepublieken niet als legitieme gesprekspartners, terwijl Rusland elke vorm van betrokkenheid bij de oorlog bleef ontkennen. Zowel Rusland als Oekraïne voelde zich achteraf verraden.
In diplomatieke kringen circuleren drie scenario’s over hoe het na de oorlog verder moet. Het meest optimistische scenario is het zogenaamde West-Duitse scenario. In dat scenario zou het niet-bezette deel van Oekraïne lid worden van de EU én de NAVO. De NAVO-veiligheidsgaranties zouden dan gelden voor het ‘vrije’ deel van Oekraïne, in afwachting van de uiteindelijke hereniging met de door Rusland bezette gebieden. Er is het Koreaanse scenario, waarbij de frontlijn op een bepaald ogenblik bevroren wordt. Het laatste scenario is het zogenaamde Israëlscenario, waarbij Oekraïne zich met steun van de bondgenoten tot de tanden bewapent om agressieve buurlanden af te schrikken. Die steun zou – zoals de Amerikaanse steun aan Israël – strikt politiek zijn, en dus niet geformaliseerd.
De vrees dat Kiev bij vredesonderhandelingen onder Trump het kind van de rekening wordt, is niet denkbeeldig.
Huidige frontlijn
Een akkoord over een staakt-het-vuren langs de huidige frontlijn is het enige scenario dat Fesenko mogelijk acht. ‘Het is onmogelijk om over de status van de door Rusland bezette gebieden tot een compromis te komen. Rusland zal de Krim nooit aan ons teruggeven, en wij zullen nooit aanvaarden dat Cherson een Russische provincie wordt. Het is een volslagen patstelling waarvoor in mijn ogen geen compromis bestaat.’
Oekraïne zal bij een vredesdeal garanties willen dat het niet opnieuw wordt aangevallen. Ook dat vraagstuk acht Fesenko op dit moment onoplosbaar. ‘Voor Rusland en Oekraïne betekenen veiligheidsgaranties het omgekeerde,’ zegt Fesenko. ‘Voor Oekraïne betekent het dat het niet opnieuw aangevallen kan worden door Rusland. Voor Rusland betekent het dat Oekraïne zich niet zou kunnen verdedigen. Voor Oekraïne betekent het woord veiligheidsgarantie dat het lid wordt van de NAVO. Voor Rusland is het enkel een veiligheidsgarantie als Oekraïne géén lid wordt van de NAVO.’
Bovendien staat gelijk welke Oekraïense president bij gelijk welk vredesakkoord voor een heuse opdracht om in eigen land steun te vinden. Oekraïne maakte in 2004 en 2014 twee revoluties door, waarvan de activisten nog steeds zeer vocaal aanwezig zijn. ‘Het is voor Poetin veel gemakkelijker om te onderhandelen’, zegt Grantseva. ‘Hij heeft in Rusland de totale politieke controle. Hij kan gelijk welke oplossing opleggen aan de Russische maatschappij. Hij hoeft aan niemand verantwoording af te leggen. Vanaf het moment dat Poetin de inschatting maakt dat het voor het behoud van zijn positie beter is om pakweg Cherson of Zaporizja op te geven, zal hij probleemloos een deal sluiten.’
