‘Maak het Europese asielstelsel écht gemeenschappelijk’

‘Alleen een echt solidaire Unie kan verhinderen dat landen als Italië toevlucht nemen tot verwerpelijke maatregelen als push backs’, schrijft Thomas Van Poecke van denktank Logia naar aanleiding van het Italiaanse dreigement om de havens te sluiten.

Nadat in vijf dagen tijd zo’n 11.000 mensen arriveerden op de Italiaanse kust dreigt Italië er sinds woensdag mee zijn havens te sluiten voor schepen met geredde migranten. De migratiestroom blijft toenemen, en na Griekenland lijkt nu ook Italië op een breekpunt te zitten. Beide landen hebben niet de middelen om iedereen die er aankomt op een menselijke manier op te vangen en alle asielaanvragen te verwerken.

Het leidt echter weinig twijfel dat zogenaamde ‘push backs‘ – het terugsturen van boten met migranten zonder hun asielaanvraag te onderzoeken – in strijd zijn met het non-refoulement (niet-terugkeer) beginsel zoals begrepen in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (1950), de Conventie van Genève (1951) en andere mensenrechtenverdragen. Zo werd Italië reeds in 2012 veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor het terugsturen naar Libië van een boot met Somalische en Eritreïsche asielzoekers (Hirsi Jamaa e.a. versus Italië).

Het zijn niet de ‘redders’ die zorgen voor een aanzuigeffect

Tegelijk woedt in Italië het debat of ngo’s die migranten redden op zee mensensmokkelaars niet aanmoedigen hun praktijken verder te zetten en of zij zo meer algemeen geen ‘aanzuigeffect’ creëren. Dergelijke insinuaties werden recentelijk echter vakkundig weerlegd in het rapport Blaming the Rescuers. Het zijn erg verslechterde economische en politieke omstandigheden eerder dan reddingsacties op de Middellandse Zee die mensen ertoe aanzetten te vluchten. Hoe kan het ook anders? Het is triest dat men ngo’s zelfs maar durft verwijten dat zij levens redden en doen waar de EU sinds 2013 aan verzaakt door het stopzetten van haar zoek- en reddingsacties.

De visie op en aanpak van de migratiecrisis lijkt gekenmerkt door een terugkerend fenomeen: migranten ontvluchten een keiharde realiteit terwijl velen hier de situatie liever niet onder ogen zien. Dit uit zich binnen de Europese Unie vooral in het nemen van halfslachtige maatregelen en het krampachtig vasthouden aan het Dublin-systeem. Dit is een systeem dat inhoudt dat slechts één EU-land verantwoordelijk wordt gesteld voor het registreren en verwerken van asielaanvragen. In de praktijk gaat het dan over grenslanden zoals Italië en Griekenland, de plaatsen waar migranten de Europese Unie binnenkomen.

Akkoord met Turkije toont onbeholpenheid EU aan

Hoewel een arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in 2011 (M.S.S. tegen België en Griekenland) zorgde voor een de facto opschorting van het systeem ten opzichte van Griekenland, kondigde de Europese Commissie op 8 december 2016 aan dat vanaf 15 maart 2017 asielzoekers teruggestuurd zouden moeten worden naar het schiereiland. Tienduizenden gestrande asielzoekers (over)leven er echter nog steeds in allesbehalve menswaardige omstandigheden, terwijl Griekenland kampt met een structurele achterstand in het verwerken van asielaanvragen. Zo blijft tot op heden ook het aantal migranten dat effectief terug werd gestuurd naar Turkije in uitvoering van het akkoord tussen de Europese Unie en Turkije zeer beperkt.

De wettigheid van dat akkoord kan overigens sterk in vraag worden gesteld. Er zijn verschillende redenen om aan te nemen dat Turkije geen ‘veilig derde land’ is. Bovendien vereist de relevante EU-richtlijn dat er een band bestaat tussen de asielzoeker en dat derde land. Dit is een vereiste waaraan weinig tot geen asielzoekers die naar Turkije zouden worden teruggestuurd, voldoen. Het enige dat het akkoord bereikte was dan ook een significante terugval in het aantal migranten dat Griekenland bereikt via Turkije. Hoewel zo het ‘probleem’ van de toestroom werd opgelost, legt het akkoord op een pijnlijke manier de onbeholpenheid van de Europese Unie bloot: ze is bereid haar eigen wetgeving te schenden om toch maar de harde realiteit waar deze migranten mee worden geconfronteerd niet onder ogen te moeten zien.

Hoog tijd voor structurele maatregelen

Ook andere maatregelen zorgden niet voor een structurele oplossing. Een urgentiemechanisme dat Europese leiders op 23 september 2015 in het leven riepen, moest zorgen voor een herverdeling van de migranten die ‘vastzitten’ in Italië en Griekenland over alle EU-landen. Bijna twee jaar later werd echter nog steeds maar een fractie van het beloofde aantal (22.472 van de 160.000) geherlokaliseerd. Opnieuw blijkt de ‘Unie’ weinig solidair.

Hoewel het Dublin-systeem overduidelijk heeft bewezen niet te werken, stelde de Europese Commissie op 4 mei 2016 een herziening voor die het consolideert. Het voorstel houdt deze keer een ‘corrigerend toewijzingsmechanisme’ in dat andere EU-landen verplicht asielzoekers op te vangen wanneer een bepaald land kampt met een disproportionele toestroom, op straffe van zware boetes. Zo wordt het Dublin-systeem bevestigd in zijn tekortkomingen eerder dan dat het fundamenteel wordt herzien door met 27 lidstaten van bij aanvang een gedeelde verantwoordelijkheid op te nemen voor het migratieprobleem.

Het lijkt er dan ook op dat de migratiecrisis meer structurele maatregelen vereist. Zo zou het Europese asielstelsel écht gemeenschappelijk moeten worden door ook de implementatie ervan naar het Europees niveau te tillen. Tegelijkertijd zijn beduidend meer middelen en inspanningen nodig om in het kader van een meer omvattend asielbeleid gericht te werken aan de oorzaken en drijfveren van migratie. Want zo lang die blijven bestaan, zal de Europese Unie geconfronteerd worden met de realiteit van migratie. Hoe hard ze ook haar best doet die te ontkennen. Kortom, alleen een intern en extern solidaire Unie kan verhinderen dat landen als Italië toevlucht nemen tot verwerpelijke maatregelen als push backs.