Lula da Silva moet puinruimen in Brazilië: ‘Hij zal op veel weerstand botsen’

Op 1 januari begint de sociaaldemocraat Luiz Inácio Lula da Silva – zeg maar ‘Lula’ – aan zijn derde ambtstermijn als president van Brazilië. Een serieuze uitdaging, zegt professor geografie Pablo Ibanez (Universiteit van Rio de Janeiro), want het land zit na corona en vijf jaar onder Lula’s radicaal-rechtse voorganger Jair Bolsonaro in slechte papieren.

Lula begint in moeilijke omstandigheden aan zijn derde ambtstermijn. Welke zijn de grootste uitdagingen die hem te wachten staan?

Pablo Ibanez: Zowel op economisch, politiek als sociaal vlak zijn de uitdagingen enorm. Laten we beginnen met de economische situatie. Wereldwijd kampen grote landen met een recessie of een groeivertraging. Dat heeft een enorme impact op een land als Brazilië, dat het grootste deel van zijn inkomsten uit de export van grondstoffen haalt. Lula beschikt dus over een pak minder financiële middelen dan tien jaar geleden. Om daar een mouw aan te passen, wil hij de subsidies schrappen die zijn voorganger Jair Bolsonaro uitdeelde aan de gas- en oliesector. Dat zal een directe impact hebben op de koopkracht van de Brazilianen. En dat terwijl die nu al achteruit is gegaan en het land kampt met inflatie. Daardoor kijkt iedereen met argusogen naar elke beleidsmaatregel die economische gevolgen zal hebben.

Lula klonk op de COP27 in Egypte hoopvol over het Amazonewoud. Kan hij de ravage die Bolsonaro daar liet aanrichten nog herstellen?

Ibanez: Het milieu wordt een van de speerpunten van Lula’s beleid, en zijn strijd om het behoud van het Amazonewoud zal daarvoor als uithangbord dienen. Na vijf jaar Bolsonaro wacht hem ontzettend veel werk. Massale ontbossing en vervuiling hebben duizenden hectares woud verwoest. Bolsonaro heeft meerdere instellingen ontmanteld die opgericht waren om het Amazonewoud te beschermen. Zo is de instelling die verantwoordelijk is voor de data-analyse van satelliet- en dronebeelden van de ontbossing en vervuiling dermate geviseerd en onderbetaald, dat het moeilijk zal worden om ze nieuw leven in te blazen. En indien dat toch zou lukken, is de kans groot dat ze met heel onheilspellende cijfers naar buiten komt.

Bovendien gaan de bedrijven die het regenwoud ontbossen almaar driester te werk, en dat leidt tot conflicten met de inheemse volkeren. De mijnbedrijven stellen veel arme mensen te werk. Die vrezen dat zij hun job zullen verliezen als de mijnen dicht moeten. Lula zal op veel weerstand botsen. Op internationaal vlak zal hij zijn rol als beschermheer van het Amazonewoud kunnen gebruiken om de banden te herstellen met landen die zich door Bolsonaro’s ontbossingen van Brazilië hadden afgekeerd. Veel internationale organisaties zijn hoopvol, al zal Lula hen eerst moeten aantonen dat hij daadwerkelijk in staat is om de biodiversiteit van het Amazonewoud te beschermen. De nieuwe milieuminister van Milieu zal een belangrijke figuur worden in zijn regering.

De polarisatie in Brazilië is onder Bolsonaro alleen maar toegenomen. Hoe kan Lula voor verzoening zorgen?

Ibanez: In Brazilië heb je twee grote machtsblokken: de arbeiderspartij PT en de aanhangers van het bolsonarisme. De PT levert met Lula wel de president, maar heeft geen meerderheid in de Kamer of de Senaat. Om zijn beleidsplannen te kunnen uitvoeren, moet Lula dus zo veel mogelijk politieke partijen te vriend houden. Ondertussen zal de politieke en economische elite die onder Bolsonaro profiteerde van Bolsonaro’s vele versoepelingen, er alles aan doen om de polarisatie in Brazilië in leven te houden. Ze blijven Lula framen als een corrupte president en moedigen mensen aan om op straat te komen om het bolsonarisme te verdedigen. Aanhangers van Bolsonaro wierpen na de verkiezingen wegblokkades op om de bevoorrading van steden te verhinderen en probeerden politiemensen en militairen aan te zetten tot een staatsgreep. Toch is de grote meerderheid van Bolsonaro’s aanhangers niet zo extreem ingesteld. Als Lula een economisch beleid kan voeren dat het leven van de gewone Braziliaan verbetert, zal de meerderheid van de bevolking zich achter hem scharen. Lukt dat niet, dan kan de ontevredenheid tot een erg gevaarlijke situatie leiden.

Hoe zal de nieuwe regering van Lula vorm krijgen?

Ibanez: De nieuwe vicepresident Geraldo Alckmin is de spilfiguur van de transitieploeg. Hij heeft al publiekelijk verkondigd dat de situatie in veel ministeries catastrofaal is. Meerdere ervan kunnen niet duidelijk aantonen waar hun geld de voorbije jaren aan uitgegeven is, hoe budgetten beheerst werden en in welke projecten geïnvesteerd werd. Onder Bolsonaro is er meer dan 44 miljard dollar uitgegeven aan ‘geheime begroting’. Dankzij dat fonds konden congresleden anoniem overheidssubsidies uitdelen. Gelukkig heeft het Hooggerechtshof ondertussen beslist dat zoiets niet langer mogelijk is. Maar de kans is reëel dat de gewone Braziliaan niet doorheeft welke moeilijke start Lula te wachten staat, en dat de president felle kritiek zal krijgen wanneer hij zijn federale begroting presenteert.

Lula is er wel in geslaagd om zowel in de Senaat als in de Kamer het overgangspact PEC te laten goedkeuren. Dankzij die grondwetswijziging kan hij het komende jaar zijn uitgavenplafond verhogen tot 27 miljard dollar, geld dat hij goed kan gebruiken om zijn verkiezingsbeloftes waar te maken. Dat bewijst dat Braziliaanse parlementsleden geen homogene groep vormen. Anders dan in de Verenigde Staten, keurt in Brazilië de meerderheid van de parlementsleden wetten goed zodra ze er voordelen in zien voor hun achterban. Zolang Lula erin slaagt om voorstellen uit te werken waar de meerderheid van de parlementsleden zich achter kan scharen, is het feit dat de PT geen meerderheid heeft niet zo’n groot struikelblok.

Lula kreeg tijdens zijn vorige presidentschap lof toegezwaaid omdat hij miljoenen Brazilianen uit de armoede haalde. Zal Lula de armoedecijfers, die door de coronapandemie fors gestegen zijn, weer naar beneden krijgen?

Ibanez: Dankzij de inspanningen van Lula en Dilma Rousseff (presidente van 2011 tot 2016, nvdr) werd Brazilië in 2014 door de Verenigde Naties niet langer beschouwd als een land waar mensen honger lijden. Maar het aantal Brazilianen dat met een lege maag moet gaan slapen, neemt weer toe. Hoewel Bolsonaro via het zogenaamde familiepakket arme families subsidieerde, slaagde hij er niet in om de armoede terug te dringen. Lula is van plan om het anders aan te pakken. Hij wil alle Brazilianen opnieuw toegang geven tot gezondheidszorg en onderwijs, en hen een garantie geven op werk en veiligheid. In tegenstelling tot Bolsonaro zal hij niet zomaar geld uitdelen aan arme gezinnen: hij wil het geld aan de moeders en niet aan de vaders geven en verwacht dat kinderen gevaccineerd worden en naar school gaan als het gezin overheidssteun krijgt. Ook van zijn ministers verwacht hij een sociaal beleid. Er komen daarnaast nieuwe ministerposten, zoals een minister voor Racismebestrijding en een minister voor Landbouwontwikkeling. Die laatste moet kleine boeren en ondernemers bijstaan met technologische en financiële knowhow.