Luanda Leaks onthult hoe Isabel dos Santos opklom tot rijkste vrouw van Afrika

Een nieuw onderzoek van het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) ontrafelt in detail hoe Isabel dos Santos, Afrika’s rijkste vrouw en dochter van de voormalige president van Angola, haar zakenimperium uitbouwde via familiebanden en postbusbedrijven.

2020 had nauwelijks slechter kunnen starten voor de rijkste vrouw van Afrika. Eind december legde een rechtbank in Angola beslag op de Angolese bankrekeningen en activa van Isabel dos Santos (46) en haar Congolese echtgenoot Sindika Dokolo (47). Die laatste is in België geen onbekende. BOZAR stelde vorig jaar zijn collectie Afrikaanse kunst nog tentoon in Brussel.

De Angolese justitie verdenkt het koppel en een financieel adviseur ervan ruim een miljard euro overheidsgeld te hebben weggesluisd.

Isabel Dos Santos noemt de aantijgingen gefabriceerd en politiek gemotiveerd. Haar vader, José Eduardo dos Santos, was van 1979 tot 2017 president van Angola. In september 2017 werd hij opgevolgd door voormalig Angolees defensieminister João Lourenço. Die zwoer om de corruptie in het olie- en diamantrijke maar tegelijkertijd straatarme land aan te pakken. De gemiddelde levensverwachting bedraagt er amper zestig jaar, en één op de twintig kinderen overlijdt er voor zijn of haar eerste verjaardag. Volgens Transparency International is Angola, onafhankelijk sinds 1975, een van de meest corrupte landen ter wereld.

Uitgerekend twee weken voor de Angolese rechtbank Isabel dos Santos’ bezittingen liet bevriezen, had het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ) de Angolese overheid gecontacteerd met een reeks vragen over businesstransacties van de zakenvrouw. Dat gebeurde in het kader van Luanda Leaks, een nieuw ICIJ-onderzoek in samenwerking met ruim 120 journalisten en 36 mediapartners wereldwijd. Daaronder ook Knack, De Tijd en Le Soir.

Een imperium van meer dan 400 bedrijven

Het ICIJ-onderzoek is gebaseerd op honderden interviews én een lek van meer dan 715.000 vertrouwelijke financiële en zakelijke documenten -zoals e-mails, (overheids)contracten, audits, klantenlijsten, facturen, belastingdocumenten en overeenkomsten voor bankleningen.

De documenten gaan terug tot 1980. ICIJ kreeg de informatie toegespeeld door het Platform to Protect Whistleblowers in Africa (PPLAAF), een klokkenluidersorganisatie met hoofdzetel in Parijs.

ICIJ analyseerde de gegevens en komt tot de vaststelling dat Isabel dos Santos, haar echtgenoot en hun tussenpersonen een zakenemperium uitbouwden met meer dan 400 bedrijven en dochterbedrijven in 41 landen.

Daaronder ook minstens 94 bedrijven in zogenaamde secrecy jurisdictions zoals Malta, Mauritius en Hongkong. Offshore vennootschappen of postbusbedrijven bezitten in belastingparadijzen is an sich natuurlijk niet illegaal, maar ze kunnen wel gebruikt worden om zaken onder de radar te houden.

Het voorbije decennium kregen de bedrijven voor honderden miljoenen dollar aan consultancy-opdrachten, leningen, contracten voor openbare werken en licenties van de Angolese regering.

Isabel Dos Santos – haar fortuin wordt geschat op 2 miljard dollar – en echtgenoot Sindika Dokolo gebruikten het web van postbusbedrijven om controle te vermijden en om te investeren in vastgoed, energie en media. Westerse accountants, consultants en advocaten hielpen daarbij een handje.

Zeer lucratieve investering

In het openingsartikel van Luanda Leaks maakt ICIJ aan de hand van een reeks uitgewerkte cases duidelijk hoe alles precies in zijn werk ging. De reconstructie geeft een unieke en gedetailleerde inkijk in een reeks internationale geldstromen en contracten.

Eén van de zaken die ICIJ uitspitte, gaat over een lucratief aandeel dat Sindika Dokolo verwierf in een Portugees energiebedrijf. Dat zit zo: in 2005 lanceerde het Angolese staatsoliebedrijf Sonangol samen met de Portugese miljardair Américo Amorim het investeringsbedrijf Amorim Energia BV. Dat kocht op zijn beurt een derde van de aandelen van het Portugese energiebedrijf Galp Energia.

Het idee voor de deal kwam van Isabel dos Santos, aldus haar echtgenoot Dokolo in een interview met Radio France Internationale.

‘Doel was om actief te worden in de hele olieketen, van productie tot pompen, met inbegrip van raffinaderijen’, zegt Dokolo. ‘Sonangol had noch de connecties, noch de vaardigheden, om zo’n ambitieus plan uit te werken.’

De Amorim-Sonangol joint venture benoemde Dokolo tot lid van de raad van bestuur. Dos Santos had ‘significante invloed’ in het bedrijf, zo blijkt uit een confidentieel rapport over dos Santos’ holdingbedrijven dat is opgesteld door haar financiële adviseurs.

Lees verder onder de afbeeldingen

Een jaar later verkocht Sonangol 40 procent van zijn aandelen in de joint venture aan het Zwitserse bedrijf van Dokolo, Exem Holding AG. De aankoopprijs bedroeg 99 miljoen dollar. Maar Sonangol stemde ermee in om Exem het gros van het geld te lenen dat nodig was om de deal te sluiten, en kreeg slechts 15 miljoen dollar vooraf.

In een interview met BBC stelt dos Santos dat die deal voor iedereen voordelig was. ‘Deze investering genereerde een grote return voor alle partijen die samen investeerden’, zei ze. ‘Er was niets mis mee.’

Dokolo zegt aan ICIJ dat de lening in 2017 volledig werd terugbetaald. Sonangol stelt echter dat de terugbetaling werd aangeboden in Angolese munt, wat niet zou zijn afgesproken. Het bedrijf vindt dat de lening nog open staat.

Sonangol legde niét uit waarom het ermee instemde om destijds een aandeel in de lucratieve joint venture te verkopen aan de schoonzoon van de toenmalige president.

Vandaag is het aandeel naar schatting 800 miljoen dollar waard.

Luxejuwelen

Een andere case die ICIJ belicht, gaat over twee Maltese bedrijven die Sindika Dokolo in 2010 oprichtte om een controlerend belang te kopen in de Zwitserse luxejuwelier de Grisogono.

Zijn zakenpartner in de deal was Sodiam, het Angolese agentschap voor diamanthandel. Sodiam was mede-eigenaar van de Maltese bedrijven. Dokolo’s idee was om een bedrijf op te richten dat de Angolese diamantindustrie kon controleren van de ontginng over de verwerking tot de verkoop, liet hij aan ICIJ weten via zijn advocaten.

Sodiam hielp de aankoop van het controlerend belang te financieren en leende de Zwitserse juwelier meer dan 120 miljoen dollar, zo blijkt uit de gelekte documenten. Dokolo, die eigen fondsen in de Grisogono investeerde, had ‘volledige controle over het management’, zo blijkt uit een gelekte draft-aandeelhoudersovereenkomst.

Aan Radio France Internationale stelt Dokolo dat werken met Maltese bedrijven een kwestie was van niet-anders-kunnen. ‘Het is heel moeilijk voor iemand uit Angola of Congo – landen die op de zwarte lijsten staan voor Europese markten- om een bankrekening te openen in Europa. Als je zoals mij bent, een politiek prominente persoon sinds 2001, dan is dat bijna onmogelijk. Je kan me bekritiseren omdat ik financiële vehikels gebruik in belastingparadijzen, maar is het illegaal?’

Advocaten van het koppel laten weten dat het géén belastingvoordelen kreeg via de offshore bedrijven.

Volgens het nieuwe hoofd van het Angolese agentschap voor diamanthandel Sodiam was de investering in Dokolo’s luxejuwelenzaak een financiële ramp. Sodiam verwacht volgens hem dat de verliezen ten gevolge van die deal kunnen oplopen tot 200 miljoen dollar.

Steunpilaar van het regime

De zaak die een directe aanleiding vormt voor Isabel dos Santos’ recente juridische problemen in Angola gaat over het Angolese staatsoliebedrijf Sonangol. Dat vormde onder president José Eduardo dos Santos een belangrijke steunpilaar van het regime en de Angolese economie.

Sonangol was goed voor meer dan 90 procent van alle export-inkomsten van het land. Met de olie-opbrengsten werden wegen, bruggen, voedsel en het leger betaald.

In juni 2016 benoemde de Angolese regering Isabel dos Santos tot voorzitter van de raad van bestuur van de oliereus Sonangol. Later benadrukte Isabel dos Santos dat zij voor die belangrijke functie werd gekozen omwille van haar businesservaring, niet omwille van familiebanden. Ze wilde naar eigen zeggen de opgeblazen bureaucratie bij Sonangol hervormen.

Een bedrijf in Dubai

Zoals reeds aangestipt trad João Lourenço in september 2017 aan als nieuwe president van Angola.

Twee maanden later, op 7 november, kreeg het hoofd van een Brits dochterbedrijf van Sonangol te horen dat ze vervangen zou worden. Maria Sandra Lopes Julio zegt dat ze in haar kantoor zat toen de chief financial officer van Sonangol binnenstapte.

‘Hij vertelde me dat de raad van bestuur van Sonangol EP beslist had mij te ontslaan, als onderdeel van een transformatieproces. Ik zou vervangen worden door mevrouw Maria Rodrigues’, schreef Julio in een brief naar de Angolese olieminister. Ze schreef dat het ontslag niets te maken had met onbekwaamheid. Integendeel, ze werd geroemd om haar werk. ‘Ik was totaal verbaasd’, schreef Julio.

Drie dagen na Julio’s ontslag ondertekende Sonangol een contract voor consultancy-diensten met Matter Business Solutions. Dat is een bedrijf in Dubai in handen van een zakenpartner van dos Santos, Paula Oliveira. Het consultancy-contract werd ondertekend door Maria Rodrigues, de nieuwe Britse Sonangol-chef. Namens Matter werd het ondertekend door Oliveira.

De handtekeningen effenden het pad voor een grote betaling aan het consultancybedrijf in Dubai.

In een telefonisch interview met ICIJ stelt Rodrigues dat ze al sinds begin de jaren 2000 voor Sonangol werkt. Haar broer trouwde met (en scheidde later van) een zus van José Eduardo dos Santos, voor hij president werd.

Rodrigues zegt dat ze zich enkel herinnert dat ze één document ondertekende tijdens haar korte tijd als hoofd van het Britse dochterbedrijf van Sonangol. Waar dat precies over ging, herinnert ze zich naar eigen zeggen niet. Ze zegt ook dat de chief financial officer van Sonangol het document meenam naar Londen, en aan dat hij aan Rodrigues vroeg om het te ondertekenen. Rodrigues stelt ook dat ze Oliveira (de dame achter Matter in Dubai) niet kent.

In het contract stond dat Sonangol zou betalen voor voormalige en toekomstige diensten die Matter zou leveren.

Vijf dagen later, op 15 november 2017, ontsloeg president Lourenço Isabel dos Santos als hoofd van Sonangol.

Foute bedrijfspraktijken

Een Angolees nieuwsagentschap bracht het nieuws over Isabel dos Santos’ ontslag uit op een woensdag om half twee ’s namiddags.

Diezelfde dag, om half zeven ’s avonds, vroeg Sonangol aan zijn Portugese bankiers om 38 miljoen dollar te betalen op de bankrekening van Matter Business Solutions -het bedrijf in Dubai.

Details over de transactie staan op een betalingsopdracht die dos Santos deelde met het nieuwsagentschap Lusa. Dos Santos zei dat ze de betalingsopdracht had goedgekeurd voor ze werd ontslagen aan het hoofd van Sonangol.

Oliveira van Matter zegt dat de factuur die te elfder ure werd opgestuurd een poging was om de rekeningen te regelen ‘zodra Matter ontdekte wat er gebeurde met mevrouw dos Santos, gekoppeld aan cashflow-problemen die zich voordeden bij Sonangol’.

In totaal, zo blijkt uit confidentiële Sonangol-documenten die ICIJ kon inkijken, voerde de bank van Sonangol drie betalingen uit voor in totaal 58 miljoen dollar, op de dag nadat de president het ontslag van dos Santos aankondigde (16 november).

Drie maanden later hield de opvolger van Isabel dos Santos bij Sonangol, Carlos Saturnino, een vijf uur durende persconferentie, waarin hij haar beschuldigde van wanbeheer. Hij zei dat haar termijn bij Sonangol, die minder dan 18 maanden duurde, was gekenmerkt door foute bedrijfspraktijken -waaronder buitensporige compensatie, belangenconflicten, belastingontwijking en een buitensporig aantal consultants.

‘Legitieme diensten’

Saturnino beweerde dat dos Santos meer dan 135 miljoen dollar aan consultancy-kosten had goedgekeurd, waarbij de meeste van deze vergoedingen bestemd waren voor het consultancy-bedrijf in Dubai. Hij identificeerde 13 bedrijven die betaald waren voor adviesdiensten, waaronder vijf die banden hadden met dos Santos.

Saturnino ging niet in op de herhaalde vragen van ICIJ en zijn partners om commentaar.

Dos Santos stelde in een recent interview dat het ging om betalingen voor legitieme diensten die de consultants al hadden geleverd. Ze antwoordde Saturnino ook gedetailleerd in een brief van tien pagina’s. Ze schreef dat, toen ze nog aan het hoofd stond van Sonangol, het de raad van bestuur was die het contract met het bedrijf in Dubai (Matter Business Solutions) had goedgekeurd.

Dos Santos stelt dat Matter Business verantwoordelijk was om consultants te beheren voor de herstructurering van Sonangol, en ze voegde eraan toe dat ze géén connectie had met het bedrijf in Dubai. Dos Santos zei ook dat ze niét had meegestemd over het contract ‘om zeker te zijn dat er geen belangenverstrengeling’ zou zijn.

Paula Oliveira van Matter Business in Dubai liet via haar advocaten aan ICIJ weten dat Isabel dos Santos ‘geen enkele juridische of managementsrol in Matter’ heeft, en dat dos Santos evenmin eigenaar is van het bedrijf.

‘De vergoedingen die aan Matter werden betaald voor hun consultancy-diensten waren legitiem en werden volledig vastgelegd in het gecontroleerde account van Matter’, aldus de advocaten. ‘Beschuldigingen dat Materie of Ironsea betrokken waren bij de verduistering van fondsen van Sonangol (of opgezet waren om die te vergemakkelijken), zijn overduidelijk onjuist.’

Ook Isabel dos Santos stelt dat de Dubai-betalingen gebeurden in ruil voor legitieme diensten geleverd aan Sonangol.

Twitter en Instagram

In de weken en maanden na haar ontslag riep dos Santos haar onschuld uit op Twitter en Instagram. Ze ontkende dat ze ooit aan favoritisme deed of ongepaste betalingen ontving.

‘Het is niets anders dan een circus, een optreden’, zei ze in het interview met persbureau Lusa. Onflatteuze verhalen deed ze af als ‘fake news’. Ze noemde de beschuldigingen ongegrond, en gaf haar voorganger bij Sonangol de schuld voor te hoge uitgaven.

In maart 2018 openden Angolese procureurs een voorlopig onderzoek naar de case. Een rechtbank stuurde een dagvaarding naar dos Santos, die uitgenodigd werd voor een verhoor in de maand juli.

Isabel dos Santos kwam niet opdagen in de rechtbank. Ze beweert dat ze de uitnodiging niet heeft ontvangen.

Onder druk van ICIJ hebben Angolese functionarissen vorige maand meer dan 400 pagina’s met documenten van Sonangol vrijgegeven over de zakelijke activiteiten van dos Santos, inclusief e-mails en financiële gegevens en facturen die door Matter Business zijn ingediend.

Via haar advocaten plaatst dos Santos vraagtekens bij de waarheidsgetrouwheid van de documenten die ICIJ heeft kunnen inkijken.

‘Dit is een heksenjacht’

Isabel Dos Santos en Sindika Dokola ontkennen bij monde van hun Amerikaanse advocaten Quinn Emanuel Urquhart & Sullivan dat ze ook maar iets hebben misdaan. Ze stellen ook dat ze geen voordeel hebben gehaald uit politieke connecties.

Het Britse advocatenkantoor Carter-Ruck, dat eveneens Isabel dos Santos vertegenwoordigt, ontkent eveneens alle beschuldigingen van plundering, fraude, contract overcharging of ander wangedrag. In een brief van tien pagina’s stelt het kantoor ook dat dos Santos postbusbedrijven niet heeft gebruikt om belastingen te ontduiken.

In recente interviews zei dos Santos dat de nieuwe Angolese regering een ‘heksenjacht’ voert tegen haar familie. Ze ontkent dat ze contracten op een schaaltje kreeg aangeboden of dat ze werd voorgetrokken toen haar vader president was.

Kort nadat haar bezittingen in Angola werden in beslag genomen, postte ze een boodschap op Twitter. Daarin noemde ze de stap politiek gemotiveerd.

‘Dit is politieke vervolging’, stelde dos Santos vorige week ook in een interview met ICIJ-partner BBC. ‘Mijn holdingbedrijven zijn commercieel. Er is geen sprake van opbrengsten uit contracten of publieke contracten, of van geld dat is weggeleid uit publieke fondsen.’

Dos Santos vader, voormalig president José Eduardo, reageerde niet op vragen van ICIJ in het kader van wederhoor.

‘Het is Armageddon’

Sindika Dokolo stelt tegenover Radio France Internationale dat de Angolese regering het koppel ten onrechte in het vizier neemt.

‘Ze willen ons de schuld geven van alle corruptie en faillieten in Angola’, zegt Dokola. ‘We betalingen belastingen in Europa én we zijn de grootste belastingbetalers van Angola. We hebben gewerkt en veel geïnvesteerd in dit land, meer dan vele anderen.’

Dokolo laat via zijn advocaat weten dat hij en zijn echtgenote het slachtoffer werden van een hacking-aanval, en stelt dat de vragen van ICIJ mogelijk gebaseerd zijn op vervalste documenten.

‘Het is Armageddon’, zei hij aan Radio France Internationale. ‘Het Angolese regime treedt zogenaamd op in naam van de strijd tegen corruptie. Maar de personen binnen publieke bedrijven die beschuldigd worden van verduistering pakt het niet aan, wél een familie actief in de private sector.’

Isabel dos Santos houdt vol dat het fortuin dat ze vergaarde tijdens haar vaders bewind alleen het gevolg is van ‘risico’s nemen en hard werken’. Volgens haar probeert de regering van president Lourenço ‘het nalatenschap van president dos Santos en alles wat hij heeft bereikt’ te ondermijnen. In een interview met BBC spreekt ze van een ‘georchestreerde aanval door de huidige regering -een aanval die compleet politiek gemotiveerd is’.

Een chique buurt in Barcelona

De familie dos Santos zegt dat ze zich niet langer thuis voelt in Angola. José Eduardo dos Santos woont tegenwoordig in een strengbewaakte compound in een chique buurt van Barcelona. Zijn dochter Isabel is verhuisd naar Londen, waar haar kinderen school lopen. Ze zegt dat ze niet terug kan gaan naar Angola omdat ze er vreest voor haar veiligheid, maar dat ze wel toegewijd blijft aan het land.

In interviews met Britse en Portugese media benadrukt Isabel dos Santos dat haar bedrijven tot de belangrijkste belastingbetalers van Angola behoren, en werk geven aan duizenden mensen. Aan Bloomberg News zei ze dat ze vreest dat de inbeslagname van haar activa het doodvonnis kan betekenen voor haar bedrijven.

Tot aan haar recente juridische problemen reisde dos Santos vaak tussen Lissabon en Londen, en woonde ze conferenties bij in New York, Rusland en China.

Deze maand wordt dos Santos verwacht om een ontmoeting bij te wonen van de wereldwijde elite, het Wereld Economisch Forum in het Zwitserse Davos.

Vorige week liet het Forum weten dat Isabel dos Santos niet aanwezig zal zijn.