Libertair denker Johan Norberg: ‘Het kapitalisme is absoluut superieur’

Het kapitalisme heeft de mens ongekende welvaart gebracht. Toch ligt het systeem onder vuur. Het is zelfs niet zeker dat het blijft bestaan, vreest de Zweedse auteur Johan Norberg. ‘Donald Trump is een van de grote vijanden van open samenlevingen en vrije markten.’

Karl Marx en Friedrich Engels wisten het midden negentiende eeuw zeker: ooit zou er een communistische heilstaat zijn, als een soort eindpunt van de geschiedenis. Ze schreven er Het communistisch manifest over. Ruim 150 jaar later deelt de Zweed Johan Norberg met zijn boek The Capitalist Manifesto een sneer uit naar de allang begraven communisten.

Niet alleen de centrale stelling van Johan Norberg is anders – communisme is vervangen door kapitalisme – maar ook de onderliggende gedachte. Kapitalisme is niet iets om naar te streven, het ís er. Dat is het goede nieuws. Het slechte nieuws: Norberg deelt niet Marx’ optimisme dat het onvermijdelijk is dat ‘zijn’ systeem overwint – het kapitalisme dus.

In de Verenigde Staten bijvoorbeeld vinden zowel de Republikeinen als de Democraten een handelsoorlog met China een goed idee. De twee grootste economieën ter wereld – Amerika en China – strooien ook in toenemende mate met miljardensubsidies om hun industrieën te bevoordelen, iets wat veel Europese landen ook wel zouden willen. En Europa lijkt meer bezig met regelgeving verzinnen dan met producten en technologie uitvinden.

‘We hebben eerder in de geschiedenis gezien dat open samenlevingen en vrije markten werden verslagen,’ zegt Norberg. ‘We hadden een tijdlang het idee dat het liberalisme en kapitalisme hadden overwonnen. Maar nu lijkt het wel alsof het van alle kanten onder vuur ligt. Aan de ene kant van milieuactivisten en links, aan de andere van nationalisten en populistisch rechts. Ik voel me ineens een beetje eenzaam dat ik dit soort ideeën nog verdedig.’

Juist die eenzaamheid maakt Johan Norberg strijdvaardig. ‘Ik zie veel tendensen die me zorgen baren. Daarom heb ik dit boek geschreven. We kunnen het kapitalisme niet als iets vanzelfsprekends zien. Het is belangrijk dat mensen het opnemen voor dit systeem.’

Van anarchist tot kapitalist

In zijn jeugd zou Johan Norberg hebben opgekeken van die stellingname. Hij begon zijn intellectuele leven als anarchist, al maakte hij al snel de draai naar het liberalisme, eveneens een ideologie die wars is van centraal gezag. Als twintiger begon Norberg boeken te schrijven over de geschiedenis van het liberalisme en lofzangen op het kapitalisme. Zijn doorbraak kwam zo’n twintig jaar geleden met In Defense of Global Capitalism. Hij is ook betrokken bij twee denktanks: het op libertaire leest geschoeide Amerikaanse Cato Institute, en het Europese ECIPE, dat zich richt op een ‘open samenleving’.

Wat maakt dat kapitalisme nou zo succesvol en waarom is het het waard om voor te strijden? Is het echt zo uniek? ‘Ja’, zegt Johan Norberg zonder aarzeling. ‘Het is het enige economische systeem dat gebruikmaakt van verspreide, decentrale kennis en creativiteit. Alle andere systemen zijn bedacht met een plan van bovenaf, of het nu gaat om old school socialisme, de economische opvattingen van rechts-populisme, of technocratie.’ Socialisme hing aan centrale plannen, populisten neigen vaak naar een sterke leider en technocraten denken dat de overheid de winnaars kan uitkiezen.

Die systemen komen er altijd op neer, schetst Norberg, dat iemand denkt te weten hoe de toekomst eruitziet. ‘Dat iemand zou weten welk bedrijfsmodel, of welke technologie succesvol zal zijn. Maar het kapitalisme van de vrije markt is er juist op gebaseerd dat we het simpelweg niet weten. En dat we daarom de ideeën van zo veel mogelijk mensen moeten gebruiken. Dat we miljoenen ondernemers, investeerders en werknemers moeten laten experimenteren en ruimte moeten geven voor hun creativiteit en kennis.’

Niemand weet wat er door al dat vallen en opstaan, die samenwerking en competitie komt bovendrijven, stelt hij. Maar dat is juist de kracht van het kapitalisme. ‘Succes komt altijd uit onverwachte hoek, en de vrije markt laat daar ruimte voor. Dat is de reden waarom het kapitalisme absoluut superieur is.’

Kapitalisme onder vuur

Maar hoe kan het systeem dan zo onder vuur liggen? Zou het niet sterk genoeg moeten zijn om zelf te kunnen overleven? ‘Ik heb er lang over nagedacht, maar ideeën staan niet vast. Ze worden niet bepaald door het economische systeem waarin we zitten.’ Je kunt goed leven in een kapitalistische samenleving, en denken dat het beter is om economische groei vaarwel te zeggen. Zoals de in linkse en groene kringen salonfähige degrowthers doen. Of je kunt als trotse nationalist denken dat jouw land alles wel kan maken – van mondkapjes tot computerchips en auto’s – mits je de industrie maar beschermt tegen China.

Volgens Johan Norberg schuilen er altijd twee gedachtegangen in de mens. ‘Aan de ene kant zijn we geïnteresseerd in de wereld. We willen ontdekken, innoveren, met nieuwe mensen samenwerken, met nieuwe landen handeldrijven.’

En dan is er de andere kant. ‘Als we bang zijn, willen we ons terugtrekken en ontsnappen aan de buitenwereld. De wereld is heel onzeker. We hebben de pandemie gehad, Poetins inval in Oekraïne, terrorisme, de vluchtelingencrisis.’ De een verschuilt zich dan het liefst achter big government, de grote overheid, grapt Johan Norberg, de ander achter tariefmuren en muren die migranten moeten tegenhouden. ‘We zullen altijd heen en weer gaan tussen een open en een gesloten mindset. Daarom is er ook geen “eindpunt” van de geschiedenis, denk ik.’

Bange achterbannen

Hoewel Norberg de menselijke neiging zich te verschuilen achter de dijken begrijpt, vreest hij voor de oplossingen die links én rechts hun bange achterbannen voorschotelen. Hij gruwt van de rechtse hang naar een sterke leider, die alle oplossingen zou hebben. ‘Ik zie de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump als een van de grote vijanden van open samenlevingen en vrije markten.’

Aan de linkerkant zijn de oplossingen niet beter, constateert Norberg. Hij hekelt het ‘verschrikkelijke, verschrikkelijke’ idee van degrowth. ‘We moeten iets aan klimaatverandering doen, maar het idee dat je het probleem oplost met minder vliegen en minder spullen kopen, is tijdens de coronapandemie al geprobeerd. Vliegtuigen bleven aan de grond, mensen moesten verplicht thuisblijven. Maar de CO₂-uitstoot daalde met slechts 6 procent.’

Hij zoekt de oplossing liever in de vrije markt: beprijs de uitstoot van broeikasgassen en laat de markt zijn werk doen. ‘Ik weet niet precies hoe we klimaatverandering moeten oplossen, jij ook niet en onze politici ook niet. Daarom hebben we meer ideeën nodig.’ Zijn oplossing: ‘We moeten de creativiteit van miljoenen ondernemers, technici en onderzoekers de ruimte geven.’ Als je de uitstoot van een vliegtuig of een product eerlijker beprijst, gaan bedrijven vanzelf aan de slag.

In die zin kan hij zich vinden in de boodschap van de Nederlandse tak van Extinction Rebellion, die geregeld snelwegen blokkeert om te eisen dat er wordt gestopt met ‘fossiele subsidies’. Maar daar houdt zijn sympathie voor de activisten wel op.

‘Ja, het stoppen met die subsidies is verstandig. Maar ik vind het niet verstandig om het verkeer op snelwegen te blokkeren. Daar maak je mensen alleen maar boos mee en doe je de groene zaak geen goed.’

Ook met de linkse fixatie op ongelijkheid heeft hij niet veel op. ‘Ik ben in het geheel niet bezorgd dat sommige mensen superrijk worden. Ik denk juist dat een van Europa’s grootste problemen is dat er niet genoeg excentrieke ondernemers zijn die superrijk zijn geworden.’

Rijkdom ontstaat volgens Johan Norberg simpelweg doordat een ondernemer iets heeft gecreëerd dat mensen willen hebben, banen oplevert en vaak voor innovatie zorgt. Een gebrek aan rijke mensen betekent ook een gebrek aan economische reuring. ‘Je zou, zeker in Europa, de belasting op inkomen, het nemen van risico en vermogen moeten verlagen. Een belasting op inkomen en vermogen is een belasting op onderwijs, hard werken en risico nemen.’ Om toch genoeg belasting binnen te krijgen, zouden consumptie en vervuiling zwaarder moeten worden belast.

Kansen voor Europa

Nu het kapitalisme onder vuur ligt, heeft vooral Europa ‘huiswerk’, maar ook goede kansen, zegt Norberg. ‘Er wordt veel gesproken over hoe miserabel het toegaat in Europa, maar ik zie groot potentieel.’ Het continent blijft al lange tijd economisch achter bij die andere twee machtsblokken. Twee blokken die ook almaar meer handelsbarrières voor elkaar opwerpen. China houdt zijn markt tamelijk gesloten en Amerika heeft onder zowel Donald Trump als Joe Biden de invoertarieven flink verhoogd voor Chinese producten als staal en elektrische auto’s.

Als iedereen zijn industrie beschermt, is Europa dan niet naïef door dat niet te doen? Moet het zich niet ook in de handelsoorlog mengen en tariefmuren opwerpen, voordat het onder de voet wordt gelopen? Dat is het domste wat Europa kan doen, vindt Norberg.

‘Als zij een fout maken, is het eerste wat wij moeten doen die fout niet maken. Het woord “handelsoorlog” leidt tot verwarring. Alsof je onder vuur ligt en terug moet slaan. Dat is helemaal niet het geval. Het komt er eerder op neer dat landen zichzelf om de beurt in hun eigen gezicht slaan. Ze staan niet langer open voor de beste ideeën en de nieuwste technologieën, en missen zo de kans zich nog verder te specialiseren. Een handelsoorlog win je door niet mee te doen.’ Maar dat is wel wat de Europese Unie (EU) nu doet.

‘Als de Amerikanen en Chinezen zich terugtrekken uit het internationale handelssysteem, ontstaat er ruimte voor Europa om de neutrale vrijhandelaar te zijn voor de opkomende economieën die razendsnel groeien.’

Wie klaagt over de economische prestaties van Europa, ziet bovendien de snelle groei van landen in Centraal- en Oost-Europa over het hoofd. ‘Sinds die zijn opgenomen in de Europese familie, zijn ze sneller gegroeid dan de Verenigde Staten.’

De EU moet twee zaken prioriteit geven. Ten eerste: de ondernemersgeest aanwakkeren door verstikkende regulering te schrappen. ‘Als ik in Silicon Valley ben, ontmoet ik veel te veel Europeanen. Briljante studenten en ondernemers die dáár hun ideeën verwezenlijken in plaats van hier. Dat is een schande voor Europa.’

Daarnaast moet Europa gebruikmaken van mogelijke schaalvoordelen. ‘We hebben nog altijd geen interne markt voor diensten en kapitaal. Het gebrek aan kapitaal is funest voor onze groeikansen. In Amerika is er veel meer durfkapitaal.’

‘Het kapitalisme is een broos systeem. Als de schokken te groot zijn, dreigt een implosie’

Milei en Musk

Norberg noemt zichzelf een ‘eenzame stem’, maar in Europa zijn er nog altijd landen die het belang van vrijhandel inzien, constateert hij tevreden. ‘Landen als Zweden, Nederland en de Baltische landen.’

Ook Japan, Australië en Zuid-Korea nemen vaker het initiatief voor vrijhandelsverdragen, aldus Norberg. En dan zijn er de laatste tijd nog wat prominente individuen opgestaan die fel van leer trekken tegen de overheid en zich manifesteren als radicale voorvechters van de vrije markt. Javier Milei werd met die boodschap tot Argentijns president gekozen en reist er nu de wereld mee rond. Ook de extravagante tech-ondernemer Elon Musk is een fervent voorstander van die lijn.

De principiële liberaal Johan Norberg aarzelt of hij hen aan de borst wil drukken. ‘Ik zie verschillen tussen hoe zij tegen de wereld aankijken en hoe ik dat doe.’ Milei schurkt naar zijn oordeel te veel tegen de complotgevoelige alt-right-beweging aan. ‘Aan de andere kant zie ik dat Milei is verkozen met een radicale vrijemarktagenda. En ik zie dat Musk, die eerder een fervent Democraat was, zich steeds meer verzet tegen linkse ideeën over de economie. Volgens hem zijn dat tekenen van de komst van een beweging met het gevaarlijke idee dat de staat de oplossing voor alles is.’

Ze zijn misschien niet de ideale bondgenoten voor de intellectueel eenzame Norberg. ‘Maar ik zie hun opkomst wel als het mogelijke begin van een hoopvolle trend.’

Door Joris Heijn © EW Magazine