Langs de grenzen van Europa: Amerikaanse militairen in Kaliningrad en de Baltische Zee

Hoewel de Verenigde Staten vinden dat zij vooral defensief te werk gaan, menen de Russen dat de Amerikaanse militaire aanwezigheid in de Baltische Zee hun belangen en status ondergraaft.

Een bronzen standbeeld van Neptunus tuurt naar de haven van Kopenhagen. De betekenis is niet mis te verstaan: Denemarken is de toegangspoort tot de Baltische Zee. Die Deense aspiraties werden evenwel steevast gecontesteerd door andere mogendheden, zoals Zweden, Duitsland en Rusland. Sinds kort maken landen in de regio zich opnieuw zorgen over de Russische ambities. Russische onderzeeboten zouden de territoriale wateren van zowel Zweden als Finland hebben geschonden. De Russische exclave Kaliningrad zou worden omgevormd tot een militair bastion. Wordt de Baltische Zee werkelijk een Russisch meer? Dat is de vraag die ik tijdens dit traject op mijn reis langs de buitenranden van Europa wil beantwoorden.

Vanuit Kopenhagen steek ik over naar Bornholm, een eiland tussen Denemarken, Duitsland, Zweden en Polen. Met zijn naaldbossen en velden is Bornholm een smaragd in de blauwe zee. Op de kleine luchthaven word ik begroet door een majoor van het Deense leger en daarna gaat het snel naar een grijze Sea Hawk die met draaiende wieken wacht. De Amerikaanse marinehelikopter hijst zich boven de zee en we scheren laag boven het water tot in de verte de contouren van een oorlogsschip opdoemen. Dit is de USS Arlington, een stalen monster met in zijn buik een twintigtal pantservoertuigen, hovercrafts en achthonderd mariniers. Het amfibisch schip leidt een vloot van vijftig andere oorlogsschepen.

Spionageschepen

Ik til mijn koffer uit de passagiersruimte en word via de stalen ingewanden van het schip naar de kajuit van de bevelhebber geloodst. Viceadmiraal Christopher Grady is zoals ik me een Amerikaanse admiraal steevast voorstel: de mouwen van zijn gevechtshemd opgestroopt, struis, vastberaden en kort van stof. In zijn spartaans ingerichte kajuit legt hij me uit hoe de vloot Rusland duidelijk moet maken dat de Baltische Zee van iedereen is. ‘Dit is een van de grootste maritieme ontplooiingen in tijden. We zijn klaar om agressie te ontraden. Ter plaatse zijn is niet genoeg, onze slagkracht moet geloofwaardig zijn. De Russen hebben goede zeemannen, maar ik durf elke Britse of Amerikaanse zeeman tegen ze op te laten trekken.’

Een P3-patrouillevliegtuig komt rakelings over. ‘Op zoek naar onderzeeërs’, hoor ik. Het is een indrukwekkend gezicht om de tientallen oorlogsschepen in formatie te zien varen. Gisteren voerde een bataljon mariniers een landing uit en kwam een B-52 bommenwerper om zeemijnen te droppen voor de kust. Voorlopig is er geen Rus te bespeuren, althans niet boven het water. Met uitzicht op de rustige blauwe zee oogt alles eigenlijk bijzonder vreedzaam. Maar, zo wordt me verzekerd, dat is valse schijn. De Russen waren hier niet lang geleden aanwezig met spionageschepen boven de glasvezelkabels die instaan voor het internet. De zon kleurt de zee goud. Ik kruip in mijn krappe kooi. Terwijl de Duitsers en Zweden zelfs een sauna aan boord hebben, komt dit Amerikaanse oorlogsschip over als een drijvende gevangenis. ‘De bemanning is belangrijk,’ legde de kapitein van het schip me uit, ‘maar wij geven iets meer prioriteit dan de Europeanen aan onze gevechtscapaciteit.’

Wat zoeken die Amerikaanse mariniers toch in deze ingesloten zee, ver van huis? Waarom hechten de Amerikanen zo veel belang aan vrije toegang tot een zee die hun eigen koopvaardij amper bevaart? Dominantie, wat alle Amerikaanse strategieën naar voren schuiven als belangrijkste doel, impliceert dat je mogelijke rivalen zo ver mogelijk van je eigen grondgebied houdt. Is Groenland de eerste verdedigingsgordel in het oosten van het Amerikaanse continent, dan heeft de tweede gordel vandoen met de capaciteit om de Russische marine af te schrikken aan de zee-engte tussen de Baltische Zee en de Atlantische Oceaan. De derde gordel bestaat dan uit een keten van bondgenootschappen die zich uitstrekt van Tallinn tot Gdansk. Het is de Russen er natuurlijk om te doen die dominantie te doorbreken, bedenk ik terwijl ik vanaf het helikopterdek van de USS Arlington naar de horizon staar, want hoewel de Amerikanen vinden dat zij vooral defensief te werk gaan, menen de Russen dat de militaire aanwezigheid in de regio hun belangen en status ondergraaft.

De dagen daarna gaat het met de heli en snelle rubberboten op en af naar andere schepen: Nederlandse, Deense, Noorse, Duitse en Estse. Er zit flink wat nuance in de verhalen van de Europese bevelhebbers. Een Noorse commandant vertrouwt me toe dat het met de Russische agressie in de Baltische Zee nog wel meevalt en ook bij zijn Duitse collega verneem ik dat de Russen zich al bij al gedeisd houden. Pas op de derde dag kreeg ik mijn eerste Rus te zien. In de controlekamer van een Amerikaanse destroyer zag ik dat een klein scheepje op een scherm scherp in de gaten gehouden werd. Een icoontje lichtte plots rood op: Bow cross. Net op dat moment stond Grady buiten aan de brug een schare jonge Amerikaanse rekruten toe te spreken. Gevoel voor timing hebben ze wel, de Russen, maar intimiderend was die kruising van het kleine scheepje voor de 9000 ton staal en raketten van de Amerikaans destroyer allerminst.

Baltiejsk

Het kleine patrouilleschip was afkomstig uit Baltiejsk, een marinehaven in Kaliningrad, een Russische exclave tussen Polen en Litouwen. Ik bezoek Baltiejsk op een zonnige dag. Op de kade liggen zwanen en boven de kade torent een standbeeld van tsaar Peter de Grote. De Russische ambitie om toegang te krijgen tot de Baltische Zee bestond reeds in de zestiende eeuw, maar het vernederende vredesverdrag van 1614 dwong Rusland Zweden als meerdere te erkennen. Tsaar Peter was erop gebrand die situatie ongedaan te maken en, zoals de grote dichter Aleksandr Poesjkin het uitdrukte, zich een weg naar Europa te hakken. Tijdens de Koude Oorlog werd de Baltische Zee bijna een Sovjetmeer. Daarna werden de Baltische Staten en Polen onafhankelijk. Sint-Petersburg en Kaliningrad bleven over als de belangrijkste toegangspunten tot de Baltische Zee. Recent riep patriarch Kiril van Moskou op om het heilige grondgebied van Kaliningrad tot het uiterste te verdedigen.

Vooraf hadden Russische officieren me afgeraden om de marinehaven te bezoeken, zeker met de Amerikaanse oorlogsbodems in de buurt. Ik besloot het erop te wagen. Het hoofdkwartier van de Baltische Vloot is een zwaarbewaakte oude vesting. Rondom liggen aftandse woonblokken. Overal liepen marinemensen rond en dat maakte mijn taxichauffeur nerveus. Vlak bij de haven komt een man op me afgestapt. ‘Toerist?’ polst hij. Ik houd me voor de domme en zeg ja. Met de spraakherkenning op zijn telefoon onderhandelen we een excursie in de marinehaven: voor driehonderd roebel want het is laagseizoen. Met een snelle boot scheuren we door de dokken. Tientallen marineschepen liggen er: mijnenvegers, maar ook grote amfibieschepen en korvetten met vervaarlijke raketlanceerders. In de verte ontwaar ik een supermodern Gorshkov-fregat, een Kilo-onderzeeboot en een Buyan-korvet. Die schepen zijn waarschijnlijk uitgerust met de geduchte Kalibr-raketten die vijandige schepen tot op 600 kilometer kunnen treffen. Op een landtong achter struikgewas ontwaar ik een radar en twee vrachtwagens: de S-300, een raketlanceerinstallatie die vliegtuigen tot op 150 kilometer kan neerhalen.

Mijn toeristische excursie in Baltiejsk was bijzonder leerrijk. Het werd plots zeer zichtbaar wat de Amerikaanse admiraal bedoelde met ‘area denial’. De Russen kunnen vanhier uit een flink stuk van de Baltische Zee bestrijken. Als we vervolgens naar Kaliningrad rijden, blijkt de hele kustweg afgezoomd met militaire bases: bunkers met een mijnenveld eromheen, een remise voor honderden pantservoertuigen, een kazerne voor mariniers en grote antennes. Achter een muur ontwaar ik een mobiele lanceerinrichting van de Iskander-raketten, tactische raketten die ook kunnen worden uitgerust met een kernkop. ‘Wat verwacht je? De Amerikanen hebben alle landen rondom Kaliningrad geabsorbeerd in de NAVO. Dat ging in tegen de afspraak.’ In een hotel in het centrum ontbijt ik met een Russische kolonel, zichtbaar opgetogen over zijn worstjes met bonen in rode saus. ‘Jarenlang hebben we gewaarschuwd dat we dit niet wilden. De Amerikanen controleerden al de Atlantische Oceaan en positioneren zich nu ook binnen de Baltische Zee. Wie is hier de agressor?’

Nucleaire aanval

Voor de Russen is de machtsopbouw in Kaliningrad vooral een compensatie voor het machtsverlies in de jaren negentig. Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Polen, Litouwen, Estland en Letland verloren zij ruim duizend kilometer kust. Het was op dat moment zelfs zo slecht met Rusland gesteld dat het polste of Duitsland Kaliningrad niet wilde overnemen in ruil voor wat financiële steun. Ondanks die zwakte bleven de kleine Baltische staten aandringen op toetreding tot de NAVO. Ze vertrouwden de toenmalige president Boris Jeltsin niet en dat wantrouwen werd versterkt toen de nationalisten terrein wonnen in de Russische Doema. Washington was aanvankelijk terughoudend, maar dat veranderde na de botsing met Rusland in de Balkan en in de Kaukasus. Op het moment dat de Baltische staten tot de NAVO toetraden, was Vladimir Poetin president geworden. De spanningen liepen op. De Verenigde Staten trokken zich unilateraal terug uit een verdrag over de verdediging tegen raketten, het ABM-verdrag, negeerden Rusland compleet tijdens de interventie in Irak en ondersteunden de kleurenrevoluties in Oekraïne en Georgië.

Poetin op zijn beurt begon aardgas als machtsmiddel te gebruiken en werkte zich uit de naad om de Amerikaanse invloed rondom Rusland terug te dringen. De Russische invasie in Georgië van 2008 en de aanhechting van de Krim in 2014 voedden de vrees van de Baltische staten. Waren zij als volgende aan de beurt? In 2014 simuleerden Russische gevechtsvliegtuigen een nucleaire aanval op het eiland Bornholm tijdens een plechtigheid waarop alle Deense politici aanwezig waren. Russische schepen werden gesignaleerd in de territoriale wateren van Zweden. Tezelfdertijd stuurde Poetin Iskander-raketten naar Kaliningrad, nieuwe luchtdoelraketten en moderne marineschepen.

Koningsbergen

Ook Duitsland wordt geviseerd. Kaliningrad heette tot 1946 Koningsbergen en behoorde tot Duitsland. De meeste oude gebouwen in de stad, zoals de kathedraal, zijn Duits. Nationalisten waarschuwen ervoor dat de Duitse invloed groeit dankzij investeringen, culturele diplomatie – en bier.

De lokale overheid doet zijn uiterste best om meer Duitse bedrijven aan te trekken. ‘Kaliningrad is een speciale investeringszone. Het is mijn taak om van dit oblast een poort naar Europa te maken’, legt burgemeester Anton Alikhanovme uit. Op een conferentie over internationalisering prijst de minister van Cultuur Kaliningrad aan als een van de gaststeden van het wereldkampioenschap voetbal in 2018. ‘We willen honderdduizenden toeristen aantrekken. We hebben een bierroute uitgestippeld en bezoekers die alle bieren proeven krijgen een mooie prijs’, zegt hij. Ik tel minstens vijftien brouwerijen op zijn kaart.

Kaliningrad is geen rijke stad. Veel betonnen woonblokken lijken rot en de infrastructuur dateert grotendeels uit de Sovjettijd. Maar in tegenstelling tot het militaire bolwerk Baltiejsk is de sfeer er gemoedelijk. In de schaduw van een bronzen sovjetmonument spelen kinderen op het plein voor mijn hotel. Langs een brak en stinkend riviertje hebben mannen een lijntje uitgeworpen. Een deel van het pad rond het water werd opgeknapt. Het hekwerk en de speeltuin glimmen nog. Ook de Duitse consul relativeert. ‘Kaliningrad produceert bijna alle BMW’s voor Rusland. Een van de grootste projecten is een sojafabriek. De machines zijn Duits, de soja is Braziliaans, de eigenaars komen uit Wit-Rusland, het hoofdkantoor ligt in Luxemburg en de verbruikers zijn zalmkwekerijen in Noorwegen.’

Ik besluit mijn bezoek aan Kaliningrad bij het graf van Immanuel Kant, discreet gelegen aan de achterkant van de kathedraal. ‘Hij was wel degelijk een Duitser’, had de consul me nog ingepeperd. Er liggen anjers op zijn graf, hier een dag eerder gelegd door de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov. ‘Openheid is erg belangrijk’, had hij gezegd. ‘Ik moedig Kaliningrad aan om een open voordeur van Rusland te worden.’ Kant had het niet beter kunnen zeggen, maar voorlopig blijft Kaliningrad geprangd tussen de drang naar voorspoed en het militaire wantrouwen. ‘Kaliningrad is als een druppel water,’ had rector Andrei Klemeshev van de universiteit in Kaliningrad me verteld, ‘klein, maar de situatie in haar hele omgeving weerspiegelend.’