Jair Bolsonaro heeft zijn start niet gemist. De extreemrechtse president van Brazilië signeert aan de lopende band decreten die schokgolven door zijn land jagen. De beurs van São Paulo piekt, mijnbouwbedrijven en agro-industriëlen juichen, verdedigers van inheemse volkeren en landloze boeren zien hun ergste vrees overtroffen. ‘Bolsonaro is erger dan Trump. Hij is een fascist.’
Niemand zal Jair Messias Bolsonaro een gebrek aan daadkracht verwijten. Een maand na zijn eedaflegging heeft de extreemrechtse, populistische president al een rist verregaande besluiten genomen. Buitenlandse ngo’s worden aan banden gelegd. De erkenning van reservaten voor inheemse volkeren verhuist van de Fundação Nacional do Índio (FUNAI) naar het ministerie van Landbouw. Het ministerie van Cultuur wordt simpelweg opgedoekt, en via een decreet is de regelgeving op particulier wapenbezit drastisch versoepeld.
Bolsonaro’s verkiezing is het sluitstuk van een rechtse machtsgreep die begonnen is met de afzetting van Dilma.
Zonder uitzondering gaat het om maatregelen die Bolsonaro tijdens zijn campagne heeft aangekondigd. Deze president maakt zijn beloftes waar: dat is de boodschap voor zijn achterban. Zijn vliegende start doet onvermijdelijk denken aan de wittebroodsweken van zijn Amerikaanse ambtgenoot. Bolsonaro, die eind oktober met 55 procent afgetekend de verkiezingen won van zijn sociaaldemocratische uitdager Fernando Haddad, wordt niet zomaar ‘de Trump van de Tropen’ genoemd. Qua grof taalgebruik doet de gewezen militair en zakenman niet onder voor de bewoner van het Witte Huis. Vrouwen, homo’s, Afro-Brazilianen en andere minderheden schofferen is zowat zijn handelsmerk. Hij belijdt openlijk zijn heimwee naar de militaire dictatuur, pleit voor vrij wapenbezit en de herinvoering van de doodstraf, noemt klimaatopwarming een linkse samenzwering en doet kritische journalisten af als leugenachtig gespuis.
Economisch staat Bolsonaro voor een ultraliberale koers. De agro-industrie en de mijnbouw, twee sterkhouders van de Braziliaanse export, mogen door niets of niemand worden belemmerd, vooral niet door milieu-overwegingen of rechten van inheemse volkeren. In die zin is het uitkleden van de FUNAI een teken aan de wand. Brazilië telt zo’n 180 inheemse volkeren. Die leven lang niet allemaal in beschermde reservaten, en toch zijn de terras indígenas, nagenoeg allemaal gelegen in het Amazonewoud, goed voor 13 procent van het Braziliaanse grondgebied. Bolsonaro wil morrelen aan de beschermde status. Het openstellen van de inheemse reservaten voor land- en mijnbouw was een van zijn meest omstreden programmapunten.
‘Wettige zelfverdediging!’
De vraag is of de soep zo heet wordt gegeten als ze wordt opgediend. Presidentiële decreten krijgen pas uitwerking als ze binnen de drie maanden door het parlement worden goedgekeurd. Toch is de ongerustheid van mensenrechtenorganisaties, milieu-activisten en belangenorganisaties van inheemse volkeren de voorbije weken tot het paniekniveau aangezwollen. Ook de samenstelling van Bolsonaro’s kabinet belooft immers een extreemrechts, ultraconservatief beleid. Paulo Guedes, superminister van Economie en Handel, is een volbloedneoliberaal geschoold aan de befaamde Chicago School of Economics. De evangelische predikante Damares Alves, een intima van Bolsonaro, krijgt behalve Familie en Vrouwenzaken de gekortwiekte FUNAI onder haar hoede. Nog een opmerkelijke naam is die van justitieminister Sérgio Moro, de voormalige anticorruptiemagistraat die een hoofdrol speelde bij de afzetting van de socialistische president Dilma Rousseff in 2016. Moro was bovendien de federale rechter die vorig jaar tussenbeide kwam om Dilma’s voorganger, de wegens corruptie veroordeelde maar nog altijd populaire Lula da Silva, achter de tralies te houden, waardoor hij geen politieke comeback kon maken.
Van de tweeëntwintig ministerposten worden er liefst zeven door oud-generaals bekleed. Vrouwen moeten het met twee portefeuilles stellen, terwijl het kabinet geen enkele Afro-Braziliaan of andere kleurling telt.
‘Het is nog erger geworden dan ik had gevreesd’, zegt André De Witte, een Vlaamse priester-missionaris die sinds 1994 bisschop is van Ruy Barbosa in de noordoostelijke deelstaat Bahia. ‘Bolsonaro koestert een viscerale haat tegen alles wat progressief is. Ik vrees voor de rechtsstaat, al moet ik daar eerlijkheidshalve aan toevoegen dat die al langer onder vuur ligt. Bolsonaro is immers niet uit de lucht komen vallen. Je kunt zijn verkiezing beschouwen als het sluitstuk van een rechtse machtsgreep die begonnen is met de afzetting van Dilma. Zij werd niet eens van corruptie beschuldigd. Ze had fondsen van één departement naar een ander afgeleid: dat was haar enige misstap, een budgettaire kunstgreep die alle deelstaatregeringen en lokale besturen weleens gebruiken. De rol van de nieuwe justitieminister Moro is dubieus. Op het moment dat hij als rechter Lula buitenspel zette, was hij al met Bolsonaro zijn politieke carrière aan het plannen.’
André De Witte, die naar Bahia vertrok in 1976, op het hoogtepunt van de militaire dictatuur, is een naam binnen de Braziliaanse kerk. De uitgeweken Oost-Vlaming, agronoom van opleiding, is voorzitter van de Comissão Pastoral da Terra (CPT), een invloedrijke organisatie binnen de Braziliaanse bisschoppenconferentie die opkomt voor kleine en landloze boeren. Dom André haalde zich in september de woede van Jair Bolsonaro en diens aanhangers op de hals, nadat hij een pastorale brief had gepubliceerd met een nauwelijks verholen stemadvies tegen de extreemrechtse presidentskandidaat. ‘In die brief heb ik geen namen genoemd’, zegt hij. ‘Maar kort nadien werd ik door een Zwitserse webkrant geïnterviewd. Het stuk werd uit het Frans naar het Portugees vertaald, met inbegrip van de titel. “Braziliaanse bisschop noemt Bolsonaro een echt gevaar”, stond er. Dat deed veel stof opwaaien.’
‘Ik ben ondertussen niet van mening veranderd. Integendeel, zijn decreet op de verkoop van vuurwapens doet het ergste vermoeden. Vorig jaar vielen 68.000 doden bij schietpartijen en bendegeweld, een absoluut record. Maar burgers bewapenen is niet de oplossing, het aantal slachtoffers zal zelfs nog oplopen. Erger nog is dat de nieuwe wapenwet kan leiden tot het criminaliseren van bewegingen zoals de MST en de MTST, die opkomen voor landloze boeren en dakloze arbeiders.’
Dom André illustreert het met een voorbeeld uit zijn eigen bisdom: een conflict tussen landloze boeren en een rijke dokter, eigenaar van een onbebouwd stuk land van 1300 hectare. We skippen de uitleg over complexe wetten die door de eigenaar en de bezetters verschillend werden geïnterpreteerd. Feit is dat de CPT aan de kant stond van de zowat veertig families die het betwiste land hadden bezet. Grond dient om te bewerken en niet om mee te speculeren, is het credo. ‘In de toekomst kan een eigenaar bij zo’n bezetting meteen naar de wapens grijpen’, maakt Dom André zijn punt. ‘”Wettige zelfverdediging!” zal hij roepen met de nieuwe wapenwet in de hand.’
De drie B’s
Luc Vankrunkelsven neemt naar eigen zeggen het woord ‘fascist’ niet licht in de mond. ‘Maar op Bolsonaro is het van toepassing’, zegt hij. ‘Hoe bestempel je anders een president die verklaart dat je pas een goede politieagent bent als je iemand hebt doodgeschoten? “De Trump van de Tropen” wordt hij genoemd, maar ik denk dat de vergelijking met de Filipijnse president Duterte meer steek houdt.’ Als norbertijn van Averbode staat Vankrunkelsven enkele trappen lager in de katholieke hiërarchie dan een bisschop, maar hij is evenzeer als Dom André begaan met het lot van kleine boeren en landlozen in Brazilië. De bezieler van Wervel, de beweging voor een gezonde en rechtvaardige landbouw, verblijft zowat halftijds in het Zuid-Amerikaanse land. Hij publiceert aan de lopende band, zowel in het Nederlands als in het Portugees. Zijn laatste boek, De kikker die zich niet laat koken, gaat onder meer over de wisselwerking tussen de klimaatverandering, de Braziliaanse agro-industrie en het Europese landbouw- en consumptiemodel.
‘Bolsonaro’s verkiezing bewijst nogmaals hoezeer het cliché van de drie B’s klopt’, zegt hij. ‘ Boi, Bíblia en Bala: dat is waar de Braziliaanse politiek om draait. Bala, “kogel”, symboliseert de invloed van leger, politie en de wapenindustrie. De “B” van “Bijbel” spreekt voor zichzelf. Bolsonaro leunt sterk op de neopinksterkerken, zeg maar protestantse sekten die uiterst reactionaire ideeën propageren, onder meer over vrouwenrechten, lgbt’s, maar ook over inheemse volkeren. Ze krijgen geld en steun vanuit Amerika, een bekend verhaal. Onder president Ronald Raegan werden protestantse sekten gezien als bondgenoten om de volgens Washington te linkse katholieke kerk te verzwakken. Die sekten hebben vorig jaar een grote rol gespeeld in de vuile oorlog op de sociale media. Vooral via WhatsApp werden tonnen bagger en leugens over Fernando Haddad en andere tegenstanders van Bolsonaro uitgestort.’
Het aantal vragen over exportkansen in Brazilië is enorm gestegen. Er waait een nieuwe wind.
Het is de ‘B’ van ‘ Boi‘, ‘rund’, die Vankrunkelsven het meest vertrouwd is. Het rund staat in dezen voor de macht van de agro-industrie, die je volgens Vankrunkelsven niet los kunt zien van de cruciale grondkwestie. ‘Brazilië is een land waar 1 procent van de bevolking 44 procent van de landbouwgronden controleert. Sommige grootgrondbezitters hebben meer dan 100.000 hectare in handen, maar hun honger naar areaal voor exportteelten zoals soja, mais, suikerriet en katoen blijft groot. Ontbossing is het gevolg, een proces dat volgens een vast stramien verloopt. Eerst slepen ze het hout weg, dan plaatsen ze er koeien, en vervolgens komt er soja of mais. Drie keer langs de kassa, met funeste gevolgen voor de biodiversiteit en het klimaat. Tussen onze overconsumptie van vlees en de ontbossing in Brazilië loopt een rechte lijn.’
‘De echte opmars van de agro-industrie speelde zich de voorbije jaren in de Cerrado af, de Braziliaanse savanne. Daar spreekt hier niemand over, terwijl het wel om een 40 miljoen jaar oud ecosysteem gaat dat zich over 11 deelstaten en 2 miljoen vierkante kilometer uitstrekt. Met Bolsonaro dreigt de expansie zich nu ook naar het Amazonewoud te verbreiden. De grootgrondbezitters en agrotycoons hebben zich nooit neergelegd bij de bescherming van inheemse gebieden, een uitvloeisel van de progressieve grondwet die na het einde van de militaire dictatuur in 1985 werd geschreven. Daarin staat dat inheemse volkeren recht hebben op hun eigen leefgebied, een principe dat vanaf de jaren 1990 heeft geleid tot het systematische erkennen van terras indígenas. Het uitkleden van de FUNAI is dan ook erg verontrustend. Het is Bolsonaro menens met zijn belofte de reservaten open te stellen voor exploitatie. Hij heeft trouwens ook al aangekondigd het Braziliaanse Agentschap voor Milieubescherming (IBAMA) aan banden te leggen, een belangrijke instelling die onder meer satellieten inzet tegen illegale ontbossing en vervuiling.’
Misschien loopt het allemaal zo’n vaart niet. Brazilië wordt niet per decreet bestuurd. Bolsonaro, wiens partij (PSL) 51 van de 513 Congreszetels veroverde, moet in het parlement meerdere coalitiepartners vinden om zijn drieste plannen door te voeren. ‘Bovendien ligt veel macht bij de deelstaten’, zegt Vankrunkelsven. ‘Al is dat niet per se een geruststellende gedachte, want ook daar zie je dezelfde ruk naar rechts. Recent nog heeft de gouverneur van Paraná enkele moeizaam bevochten beperkingen op het sproeien van giftige bestrijdingsmiddelen in de soja- en maisteelt teruggeschroefd, onder druk van de agronegócio.’
Yanomami
Anne Ballester is nog niet bekomen van de verkiezingsuitslag, die ze ter plaatste heeft vernomen. De Française is eind november teruggekeerd, na vierentwintig jaar onder de Yanomami-indianen te hebben gewerkt. Eerst als onderwijzeres, de laatste tien jaar als coördinator van Os Rios Profundos, een ngo die door de Vlaamse acteur Dirk Van Dijck werd opgericht. ‘Het Yanomami-reservaat werd al in 1992 erkend’, zegt ze. ‘Het is een van de oudste en meteen ook de grootste van de terras indígenas. Liefst 96.000 vierkante kilometer, waarvan een derde op Venezolaans grondgebied. De bescherming aan de Braziliaanse kant is grondwettelijk verankerd, maar dat stelt me niet gerust. Bolsonaro wil niet alleen alle lopende demarcatiedossiers terugdraaien, hij zal ongetwijfeld proberen om ook het statuut van erkende reservaten open te breken.’
Volgens Ballester komt de grootste bedreiging niet van de de agro-industrie. ‘De gronden in het Amazonewoud zijn kwetsbaar en weinig geschikt voor landbouw. Dat zie je ook op de plekken waar er werd ontbost. De eerste oogst is een succes, de tweede al veel minder, en na de derde blijft er een woestijn over. Het zijn vooral de mijnbouwbedrijven die likkebaardend naar de reservaten kijken. Diamanten, goud, olie, er valt veel te rapen. Blijkbaar zitten de Yanomami boven op een van ’s werelds grootste reserves van niobiumerts, een zeldzame grondstof voor een metaallegering die in smartphones en batterijen wordt gebruikt. Hoe hoger de prijzen op de wereldmarkt, hoe luider de eis van de mijnbouwbedrijven om die te ontginnen.’
Ondanks de arme bodem is er wel degelijk druk vanuit de landbouw. Kleine en landloze boeren, vissers of quilombos, afstammelingen van gevluchte slaven: niet alleen grootgrondbezitters werpen een begerige blik op de inheemse gebieden. Nogal wat arme Brazilianen hebben oren naar Bolsonaro wanneer hij fulmineert dat de bescherming van inheemse volkeren buiten proportie is. Als sluwe demagoog hanteert hij daarbij humanistische argumenten. Indianen in reservaten opsluiten, afgesneden van de zegeningen van de beschaving, zegt hij, is niet meer van deze tijd.
Anne Ballester proeft het cynisme in die redenering. ‘Bolsonaro beschouwt de inheemse volkeren zelf als een obstakel voor de vooruitgang. Buiten de beschermde omgeving van de reservaten zal hun cultuur verdampen, een proces dat al volop aan de gang is. In de favela’s van São Paulo leven al duizenden straatarme Guaraní. Ze hebben helemaal geen kans om zich in de maatschappij te integreren. De vorige president, Michel Temer, heeft de uitgaven voor gezondheidszorg en onderwijs voor twintig jaar bevroren, ondanks de immense noden die onder meer inheemse bevolkingsgroepen ervaren. Bolsonaro wil nog harder besparen. Onmiddellijk na zijn eedaflegging heeft hij meer dan 8000 Cubaanse artsen uitgewezen, een slag in zijn ideologische oorlog met Havana. De meeste Cubanen waren actief in afgelegen, straatarme dorpen, vaak in inheemse gebieden waar Braziliaanse dokters niet willen werken. Daar heeft Bolsonaro lak aan. Humanistische overwegingen? Als hij zijn zin krijgt, eindigen alle indianen als verschoppelingen in de favela’s.’
55 procent van de stemmen, dat moet je verdienen. Bolsonaro’s overwinning kun je niet louter aan de drie B’s en WhatsApp toeschrijven. Zijn populistische stijl en neoliberale discours sloegen aan in brede lagen van de maatschappij. ‘Ik heb moeite met zijn machopraatjes over vrouwen of lgbt’s’, zegt Grace Keli de Aguilar Gomes, een Braziliaanse experte die met Belofloripa Belgische bedrijven met export- of investeringsplannen begeleidt. ‘Maar afgezien daarvan ben ik enthousiast. Bolsonaro is nog maar pas beëdigd, maar we merken nu al de impact in ons bedrijf. Het aantal vragen over exportkansen en investeringen in Brazilië is enorm gestegen. Ook van mijn contacten in Brazilië hoor ik dat er een nieuwe wind waait. Bolsonaro wil de bedrijfsbelastingen en invoerrechten drastisch verminderen. Dat zal tot meer investeringen en banen leiden, een goede zaak voor alle Brazilianen.’
Echt verrassend is die visie niet. Onmiddellijk na Bolsonaro’s verkiezingsoverwinning schoot de beurs van São Paulo naar een recordhoogte. Helaas hebben de Yanomami geen aandelen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
