Knack lanceert nieuwe cel voor visueel onderzoek: ‘Ook Black Lives Matter begon zo’

Met een video van tien minuten over een mogelijke oorlogsmisdaad door Oekraïense milities lanceert Knack een nieuw item in het Vlaamse medialandschap: het visuele onderzoek.

27 maart 2022. Ruim een maand na de inval van Rusland in Oekraïne duiken op de beveiligde berichtenapp Telegram plots beelden op van de zuivelfabriek van Mala Rohan, een Oekraïens dorpje ten oosten van Charkiv. De beelden tonen hoe enkele Russische krijgsgevangenen aan de fabriek uit een busje stappen en in de knie worden geschoten.

‘Mogelijk gaat het om foltering’, zegt Knack-journalist Brecht Castel, bezieler van de nieuwe cel visueel onderzoek. ‘Krijgsgevangenen moet je volgens de regels van het oorlogsrecht behandelen. Dit zou wel eens een Oekraïense oorlogsmisdaad kunnen zijn, al zijn dit natuurlijk nog geen juridische bewijzen. Maar alles wijst wel in die richting.’

Waarom komt Knack op de proppen met een onderzoek naar feiten van anderhalf jaar geleden?

Brecht Castel: De waarheid is altijd het eerste slachtoffer in een oorlog. Maar door alle beschikbare beelden samen te leggen en ze kritisch te onderzoeken, kun je uiteindelijk wel dichter bij de waarheid komen. Eerder hebben de BBC en Le Monde al onderzoek gedaan naar die beelden van de zuivelfabriek. Maar wij zijn nog verder blijven graven en hebben proberen te achterhalen wie precies de daders en slachtoffers zijn die in beeld komen.

Dit soort onderzoeksjournalistiek, met de focus op het visuele aspect, is nieuw in Vlaanderen?

Castel: Inderdaad. Visuele onderzoeksjournalistiek is een specifieke vorm van OSINT of open source intelligence. Op basis van publiek beschikbare bronnen ga je onderzoek doen naar alle visuele elementen die online te vinden zijn. Video’s op YouTube, foto’s op Instagram, Telegram-berichten, Facebook-posts, satellietbeelden… Ook gespecialiseerde politiespeurders en militairen gaan op die manier te werk.

Hier hadden we het geluk dat een Oekraïens militielid dat krijgsgevangenen bewaakte zelf heel veel video’s op zijn Facebookpagina had gepost – hoewel hij mogelijk betrokken was bij een oorlogsmisdaad. En die beelden hebben we onderzocht, op een tijdlijn geplaatst, en vergeleken met andere visuele elementen. Dat kan vandaag veel beter dan vroeger, want iedereen heeft wel een smartphone bij de hand en nooit eerder circuleerde er zo veel beeldmateriaal.

En dus een uitgelezen kans voor de journalistiek?

Castel: Inderdaad. OSINT begint wel ingang te vinden bij verschillende Vlaamse redacties, maar Knack is het eerste medium met een aparte cel gespecialiseerd in visueel onderzoek. In het buitenland wordt het al langer gedaan, onder meer door grote namen als The New York Times of Le Monde. En de impact kan gigantisch zijn.

Iedereen kent Black Lives Matter. Maar weinigen weten dat de wereldwijde antiracismebeweging eigenlijk het gevolg is van een visueel onderzoek door The Washington Post naar de dood van George Floyd. Journalisten van de krant hadden de beelden van bewakingscamera’s uit de buurt opgevraagd en maakten vervolgens een reconstructie: hoelang heeft Floyd op de grond gelegen zonder adem? Zonder die beelden was de politie misschien wel kunnen wegkomen met een persbericht dat de man was gestorven onder verdachte omstandigheden. Dan was er nooit zo’n wereldwijde protestgolf op gang gekomen. Ook het visuele onderzoek van het Britse OSINT-collectief naar de crash van de MH17 is een mooi voorbeeld. Het kon als eerste bewijzen dat een Russische BUK-raket verantwoordelijk was voor het neerhalen van het lijnvliegtuig.

Ik vond het ook belangrijk om de Russische stem nog eens aan bod te laten komen.

Waar zal Knack zijn visuele onderzoek publiceren?

Castel: Op onze website én op het YouTube-kanaal van Knack (youtube.com/ @knack-magazine). Als je je daarop abonneert, zul je niets missen. We zijn een kleine ploeg, maar we gaan dit vaker doen. Vanuit het idee dat er zo veel publiek beeldmateriaal voorhanden is waar we onderzoek op kúnnen doen. Neem een betoging waar rellen uitbreken. Wie is begonnen? De politie of de betogers? Dat zijn zaken die we kunnen onderzoeken. Of neem de aanslag op Zweedse voetbalsupporters in Brussel. Er doken al snel filmpjes op van de dader. Door die te verifiëren en chronologisch in kaart te brengen, kun je nagaan wat er juist is gebeurd. Het is vooral de bedoeling dat Knack klaarstaat op momenten dat er iets gebeurt, om dan kort op de bal te spelen.

Momenteel werken we alvast nieuwe video’s uit, onder meer rond radicalisering en de opvangcrisis. We leven echt in een visuele maatschappij. Beeld is zo belangrijk geworden dat het moeilijk is om iets uit te leggen als er geen beelden van bestaan. Maar andersom: heb je wél beelden ter beschikking, dan kun je een sterk signaal geven.

Zoals bij die video over de Oekraïense zuivelfabriek. Zijn jullie er uiteindelijk in geslaagd daders en slachtoffers te identificeren?

Castel: Voor de slachtoffers is dat gelukt. We hebben onder meer contact gehad met een Russische onderzoeksjournalist, én met een Russische moeder die op zoek was gegaan naar haar eigen zoon – een militair die al ruim een jaar vermist was. Uiteindelijk heeft zij een aantal slachtoffers kunnen identificeren in een mortuarium in Rostov. Ik vond het ook belangrijk om de Russische stem nog eens aan bod te laten komen, want dat standpunt hoor je niet zo vaak in onze media.

Mijn insteek als journalist is altijd om de waarheid te achterhalen. Of het nu Oekraïners zijn die fouten begaan of Russen doet eigenlijk niet ter zake. De beelden waren voorhanden. En wij wilden nagaan: wat kunnen we er met zekerheid over vertellen?

Hoe reageert het Oekraïense parket op de bevindingen?

Castel: In Mala Rohan heeft het parket wel al mogelijke Russische oorlogsmisdaden onderzocht. Het probeert zo goed mogelijk te documenteren wat de Russen mispeuteren – en dat is natuurlijk al heel wat. Het Oekraïense parket liet ons ook weten een vooronderzoek te doen naar de beelden, maar ze zijn er verder niet concreet op ingegaan. Het zegt: ‘Wij hebben op dit moment geen indicatie dat er Oekraïners bij zijn betrokken.’ Maar we weten natuurlijk niet of het parket die beelden wel grondig onderzoekt. Wat ook niet onlogisch is in een oorlogssituatie. Net daarom is het belangrijk dat onafhankelijke journalisten dat wel doen.