Kent de vriendschap tussen Vladimir Poetin en Xi Jinping werkelijk geen grenzen?

Ondanks het toenemende Russische isolement blijft China zijn steun voor Moskou uitspreken. Poetin en Xi: maten, makkers, maar voorlopig geen wapens.

Op 8 juni 2018 riep Xi Jinping Vladimir Poetin uit tot zijn beste vriend. In de Grote Volkszaal, de neoclassicistische ceremoniezaal aan het Tiananmenplein in Peking, overhandigde Xi de allereerste ‘Medaille van de vriendschap’. Bij de gelegenheid drapeerde hij een indrukwekkend medaillon om Poetins nek, waarop kunstig gesmede duiven, handdrukken en lotusbloemen China’s openheid naar de wereld symboliseerden.

Er vindt tegenwoordig geen ontmoeting tussen beide autoritaire leiders plaats of de wederzijdse vriendschap wordt bezongen. Na Poetins bezoek aan Peking in februari 2022 – drie weken voor het begin van de Russische invasie van Oekraïne – kwam er zelfs een gezamenlijk statement van het Chinese en het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken. Volgens die tekst van meer dan vijfduizend woorden heeft de Russisch-Chinese vriendschap ‘geen grenzen’, ‘geen verboden gebieden van samenwerking’ en komt ze op voor ‘vrede, ontwikkeling, gelijkheid, rechtvaardigheid, democratie en vrijheid’.

Rusland had de keuze: de junior partner worden van China, of geen enkele partner meer overhouden.

Alicja Bachulska, European Council on Foreign Relations

Het dient gezegd dat de vriendschap aan beide kanten op een verschillende manier wordt beleefd. In de aankondiging van het statement heeft de Russische versie het bijvoorbeeld over ‘strategische samenwerking’, terwijl de Chinese versie het op een ‘samenwerking’ hield. ‘Dat zegt natuurlijk alles over de enorme complexiteit en ongelijkheid van de relatie tussen China en Rusland’, zegt Vera Grantseva, Ruslandexperte aan het Franse onderzoeksinstituut Sciences Po. ‘Voor de buitenwereld willen ze eensgezindheid tonen, maar dat is schijn. Het is een zuiver politieke alliantie, zonder formele akkoorden of beloftes. Dat maakt de relatie per definitie instabiel.’

Verstandshuwelijk

Het is niet de eerste keer dat Russen en Chinezen hun vriendschap van de daken schreeuwen. In 1950 sloten de Sovjet-Unie en China al een heus vriendschapsakkoord. Die vriendschap was allesbehalve grenzeloos en gold opmerkelijk genoeg maar voor dertig jaar. ‘Het was een puur verstandshuwelijk’, zegt Bart Dessein, Chinakenner aan de Universiteit Gent en het Egmontinstituut. ‘De Chinezen hadden net een periode van 110 jaar oorlogen, revoluties en hongersnoden meegemaakt. Ze konden niet anders dan de schamele economische steun van de Sovjet-Unie aanvaarden. En de Sovjets hadden voor hun heropbouw ijzer uit Mantsjoerije nodig.’

Goede afspraken maken niet noodzakelijk goede vrienden. Toen Nikita Chroesjtsjov drie jaar na de dood van Jozef Stalin de destalinisatie inzette, reageerde Mao Zedong verbolgen, niet het minst omdat die zijn eigen machtspositie in gevaar bracht. De spanningen zouden uitdraaien op het Rode Schisma van 1961, waarbij de Chinese communisten openlijk de koers van de Sovjet-Unie bekritiseerden. Van vriendschap was al lang geen sprake meer. In 1969 zouden Sovjets en Chinezen zelfs zeven maanden lang een conflict uitvechten over Zhenbao, een riviereiland van nog geen vierkante kilometer bij de oostelijke Russisch-Chinese grens. China liet het niet na om de Sovjets (en later de Russen) eraan te herinneren dat de Russische provincie Amoer historisch tot China behoort. De legende wil dat de Sovjetkernwapens in niet geringe hoeveelheid op Peking gericht stonden.

Nieuwe wereldorde

Dat China en Rusland ondanks die getroebleerde geschiedenis elkaar toch opnieuw in de armen vallen, heeft te maken met de evolutie van beide regimes. Tijdens zijn verkiezingscampagne in 2012 kondigde Poetin al aan dat Rusland een ‘draai naar het Oosten’ zou maken, en zijn buitenlandbeleid voortaan op Zuidoost-Azië – en dan vooral China – zou afstellen. Sindsdien zijn de verklaringen over Chinees-Russische samenwerking nauwelijks bij te houden. China is sinds 2017 Ruslands belangrijkste afzetmarkt. Beide landen willen samen nieuwe wapensystemen ontwikkelen en houden geregeld gezamenlijke militaire manoeuvres. In mei 2020 kondigde Gazprom-ceo Aleksej Miller aan dat zijn bedrijf een tweede pijpleiding tussen China en Rusland gaat bouwen.

Ook zonder de geopolitieke strijd met het Westen is het logisch dat Rusland en China hun relatie uitdiepen. Zowel voor Rusland als voor China houdt het steek om een naburige kernmacht te vriend te houden. Er zijn ook economische convergenties. In zijn economische opgang is China voortdurend op zoek naar (goedkope) grondstoffen: olie en gas, maar ook hout en steenkool. Sinds de jaren 2000 hebben Chinezen aanzienlijke hoeveelheden landbouwgrond in Siberië opgekocht om de Chinese voedselproductie op te voeren. Tegelijkertijd voorziet China de Russische markt van (goedkope) technologie. Rusland is dan weer een belangrijke wapenleverancier voor China. De afgelopen jaren kocht het Chinese Volksbevrijdingsleger voor miljarden aan helikopters en gevechtsvliegtuigen.

In zekere zin is het opvallend hoelang het geduurd heeft vooraleer de Russische elite haar relatie met China heeft proberen uit te diepen. Zelfs na de financiële en economische sancties die na de annexatie van de Krim in 2014 werden uitgevaardigd, bleef Rusland vooral op Europa mikken, bijvoorbeeld met de beruchte Nord Stream 2-pijpleiding. Dat Rusland sinds het begin van de invasie zo nadrukkelijk uitpakt met zijn vriendschap met China, is dus een kwestie van noodzaak. ‘Rusland had eigenlijk geen keus’, zegt Alicja Bachulska, die het Chinese buitenlandse beleid onderzoekt bij de European Council on Foreign Relations. ‘Peking is vandaag de economische levenslijn van Moskou. Rusland kon: de junior partner worden van China, of geen enkele partner meer overhouden.’

De relatie gaat verder dan zuiver economische opportuniteiten. Bachulska ziet in de vriendschapsverklaring een veel ingrijpendere motivatie: China en Rusland willen niet minder dan de wereldorde veranderen. ‘Zowel het Russische als het Chinese regime wil af van de liberaal-democratische logica die aan de wereldorde ten grondslag ligt’, zegt Bachulska. ‘Ze ervaren multilateralisme en transparantie als een Amerikaans voorwendsel om de wereldpolitiek te domineren. Ze willen een wereldorde die veiliger is voor autoritaire regimes.’ Het aanhalen van de banden met Rusland is voor China ook een antwoord op de groeiende rivaliteit met Amerika. Tegelijk zijn er grenzen aan wat China kan en wil veranderen, vermoedt Dessein. ‘China heeft enorm veel voordeel gehad bij de huidige wereldorde. Het dankt er een groot deel van zijn welvaart aan. Het heeft er geen baat bij dat die nu helemaal wordt omvergeworpen.’

Angst om Siberië

Sinds de jaren tachtig is het buitenlandse beleid van China gestoeld op de principes van voormalige sterke man Deng Xiaoping: ‘Verberg je kracht, wacht je moment af, neem nooit de leiding.’ Onder Xi zet China evenwel stille stapjes weg van die voorzichtigheid. Zo sprak het zich net voor het begin van de Russische invasie uit tegen de uitbreiding van de NAVO. China heeft tot op vandaag nog niet verklaard wie in het conflict nu eigenlijk de agressor is. ‘China schippert in zijn optreden voortdurend tussen ideologie en economie’, zegt Dessein. ‘Onder Xi is het nationalistische discours belangrijker geworden, maar alleen zolang dat de economische belangen niet schaadt. Wanneer het er echt om gaat, vindt China zijn relatie met Europa – waarmee het tien keer meer handel drijft – veel belangrijker. Zonder een goed draaiende economie komt het Chinese regime ook in gevaar.’

China wil deze oorlog niet, maar het heeft geen enkele manier om Ruslands gedrag te beïnvloeden.

Vera Grantseva, Sciences Po

Tegelijk is het duidelijk dat de ‘grenzeloze vriendschap’ de meningsverschillen tussen beide landen niet uitvlakt. Het is bijvoorbeeld allesbehalve duidelijk of Poetin Xi op voorhand op de hoogte heeft gebracht van zijn invasieplannen. In tegenstelling tot de meeste westerse landen heeft China zijn ambassadepersoneel in de weken voor de aanval niet teruggetrokken. Voor China is het niet altijd gemakkelijk op zich te positioneren. Het heeft tot nu toe weinig meer gedaan dan lippendienst bewijzen aan Poetin. Het biedt hem geen structurele militaire of economische hulp. ‘Daaraan zie je meteen dat Rusland en China geen bevriende naties zijn’, zegt Grantseva. ‘China wil deze oorlog eigenlijk niet, maar het heeft geen enkele manier om Ruslands gedrag te beïnvloeden. Voor een vriendschap is dat best raar.’

Wel hadden Chinese media het voorbije jaar vooral aandacht voor het Russische narratief. Als de Oekraïners al voorgesteld worden als slachtoffers, dan zijn ze in Chinese media toch vooral de prooi van de NAVO en het ‘westerse imperialisme’. In juli herhaalde een woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken de Russische samenzweringstheorie dat Amerika laboratoria voor biologische wapens in Oekraïne heeft gebouwd. Het zorgt ervoor dat de publieke opinie in China Russischgezind is. Uit een recente poll, afgenomen in verschillende Chinese steden, bleek dat bij een meerderheid van de Chinezen de overtuiging leeft dat Rusland na een jaar oorlog sterker is dan voorheen. Ook Poetin heeft in China al vele jaren de reputatie van een sterke mannelijke leider, onverzettelijk in zijn strijd tegen de globale wereldorde.

Die positieve media-aandacht kan niet verbergen dat het culturele wantrouwen tussen beide bevolkingen groot blijft. Die angst vertaalde zich in de Sovjettijd al in politieke moppen – Waarom eten de Chinezen met stokjes? Omdat ze anders Siberië zouden leegeten – en in ronduit anti-Chinese propaganda. In Rusland is er een diepe angst dat het overbevolkte China ooit in de verleiding zal komen om het aangrenzende en bijzonder dunbevolkte Siberië over te nemen. In 2017 bleek uit Russisch onderzoek dat een derde van de Russen de groeiende Chinese aanwezigheid in het oosten als een vorm van expansie zag. ‘Het Russische regime probeert die angst onder de mat te vegen’, zegt Grantseva. ‘Dat is een risico. Het ongenoegen in de oostelijke provincies is enorm groot.’

Geen vredesplan

Het is duidelijk dat het catastrofale verloop van de oorlog in Oekraïne Rusland alleen maar afhankelijker maakt van China. De yuan heeft de dollar ondertussen afgelost als meest verhandelde munt op de Russische markt. Sinds het begin van de invasie heeft Rusland een deel van de weggevallen export van olie en gas naar China omgeleid. Daarbij liet China het niet na om de zwakke Russische positie genadeloos uit te buiten, en een fikse korting op de prijs te verkrijgen. Van je vrienden moet je het hebben.

Tegelijk wordt het voor China steeds moeilijker om zichzelf een houding te geven. Op de eerste verjaardag van de Russische invasie presenteerde China zijn positie over de oorlog in Oekraïne, dat door een vertaalfout verkeerdelijk werd opgevat als een vredesplan. De tekst, waarin Oekraïne overigens nauwelijks vermeld wordt, is een opsomming van twaalf vage principes. China wil dat de vijandigheden stoppen, pleit voor vredesonderhandelingen en hoopt ook de humanitaire crisis te beëindigen. Het heeft begrip voor typisch Russische verzuchtingen, zoals de ‘uitbreiding van militaire blokken’ en ‘unilaterale sancties’, maar verdedigt ook ‘de territoriale integriteit van landen’. ‘Die formuleringen zijn opzettelijk dubbelzinnig’, stelt Bachulska. ‘China snapt dat het Westen maar wat graag wil geloven dat China zijn steun aan Rusland zal opzeggen. Op die manier doet het alsof het zich redelijk opstelt, maar het herhaalt gewoon wat het al een jaar zegt.’ Opvallend genoeg toonde de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zich voorzichtig positief over de tekst, terwijl de Russisch minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov hem resoluut van de hand wees.

In geopolitiek instabiele tijden als deze valt het evenwel niet uit te sluiten dat China alsnog zijn betrokkenheid zal opvoeren. Volgens Amerikaanse inlichtingendiensten zou China overwegen om Rusland van wapens te voorzien. Tot nu toe beperkte de Chinese steun in Rusland zich tot ‘niet-dodelijke hulp’, zoals helmen en reserveonderdelen. Het lijkt voor China niet erg logisch om een stap verder te gaan, want dat zou de relatie met Europa in het gedrang brengen. En toch is het niet uitgesloten dat Xi de stap zet. ‘China wil niet in het kamp van de verliezer zitten’, zegt Grantseva. ‘Het is contradictorisch: China wil dat Rusland stopt, maar het wil niet dat Rusland verliest. Als Poetin de oorlog verliest en er een nieuw, minder autoritair regime aan de macht komt, brengt dat ook het voortbestaan van het Chinese regime in gevaar.’