Kan Schulz Merkel nog van de troon stoten?

Duitsland gaat zondag naar de stembus. Het moet al heel slecht lopen, mocht bondskanselier Angela Merkel (CDU/CSU) daarna niet aan een vierde ambtstermijn kunnen beginnen.

De verkiezingsstrijd kondigde zich begin dit jaar nochtans spannend aan. De sociaaldemocratische SPD stuurde Martin Schulz – voormalig voorzitter van het Europees Parlement en in de Duitse nationale politiek een onbeschreven blad – als kanselierskandidaat het veld in, en dat legde de partij geen windeieren. De SPD scheerde hoge toppen in de peilingen, en meteen had iedereen de mond vol over het zogenaamde “Schulz-effect”.

De hype bleek echter snel vervlogen. De deelstaatverkiezingen in Saarland, Sleeswijk-Holstein en Noordrijn-Westfalen waren een ontnuchtering: de christendemocratische CDU won in alle drie, en in Sleeswijk-Holstein en Noordrijn-Westfalen moest de SPD zelfs het minister-presidentschap uit handen geven.

Hoe is het zover kunnen komen? Feit is dat Martin Schulz zich tijdens de campagne nooit heeft kunnen opwerpen als werkelijk alternatief voor Angela Merkel. Sociale rechtvaardigheid leek nochtans het geknipte verkiezingsthema voor de sociaaldemocraten. De middenklasse zit in de verdrukking in Duitsland, de ongelijkheid groeit, en door de vele mini-jobs is er een klasse ontstaan van werkende armen. Toch slaagde de SPD-voorzitter er niet in met het thema een gevoelige snaar te raken. Zijn partij is in de peilingen gedoken naar 21 tot 24 procent van de stemmen, een straatlengte achter op de CDU/CSU die tussen de 37 en 38,5 procent scoort.

Televisieduet

Schulz zette veel hoop op het enige televisieduel tussen beide kanselierskandidaten van 3 september om nog een ommekeer teweeg te brengen, maar die hoop bleek ijdel. Schulz slaagde er weliswaar in Merkel enkele keren in het nauw te drijven, onder meer over de relaties met Turkije en de pensioenleeftijd, maar achteraf overheerste vooral de indruk dat de twee kandidaten het op veel vlakken grotendeels eens waren geweest. ‘Dit was geen televisieduel, maar een televisieduet’, klonk het unisono bij de oppositie.

Veel commentatoren zagen in de gemoedelijke sfeer een ’testcase’ voor een voortzetting van de grote coalitie tussen CDU/CSU en SPD, waarbij ze in Schulz een uitstekende minister van Buitenlandse Zaken zagen.

Het dient gezegd dat het ‘format’ van het televisieduel de voormalige EU-parlementsvoorzitter ook niet meezat. Met vier moderatoren die vragen stelden, had de kijker vaak de indruk naar een dubbelinterview te zitten kijken in plaats van naar een echt debat. Die moderatoren hadden vooraf ook vier gespreksthema’s gekozen: migratie, buitenlands beleid, sociale rechtvaardigheid en binnenlandse veiligheid. Maar uiteindelijk ging ruim meer dan de helft van het duel over de eerste twee thema’s. De binnenlandse thema’s werden op een drafje afgehaspeld. Wie van beide kanselierskandidaten iets wilde vernemen over hun standpunten inzake onderwijs, energie of klimaat, bleef op zijn honger zitten.

Een baken van stabiliteit

Eerder dan een programma schoof Angela Merkel de voorbije maanden vooral haar persoon naar voren. De Duitsers kennen haar, en weten wat ze aan haar hebben, luidt het motto. Merkel kan ook een uitstekend rapport voorleggen. De Duitse economie draait als nooit tevoren, de werkloosheidsgraad daalde van 11,7 pct (in 2005) naar 5,7 pct, en tegen 2025 wil ze naar een volledige tewerkstelling gaan, in de praktijk een werkloosheidsgraad onder de drie procent. De basisslogan op de verkiezingsaffiches van de CDU luidde niet voor niks: ‘Für ein Deutschland, in dem wir gut und gerne leben.‘ (‘Voor een Duitsland, waar we goed en graag leven’).

‘Mutti’ Merkel oogt soeverein en heeft het voordeel van de kanseliersbonus. Bovendien wordt ze in een onzekere wereld met autocratische leiders als Donald Trump, Vladimir Poetin, Recep Tayyip Erdogan en Kim Jong-un door veel Duitsers gezien als een baken van stabiliteit.

Een voortzetting van de ‘Groko’ – zoals de grote coalitie bij onze oosterburen soms wordt genoemd – ligt nochtans niet voor de hand. De SPD wil die eigenlijk niet meer, en veel waarnemers menen ook dat de sociaaldemocraten bij een nederlaag veel meer gebaat zouden zijn met een oppositiekuur.

Derde partij

Misschien wordt het meest spannende element van de stembusgang zondag dan de strijd om wie de derde partij wordt in Duitsland. De liberale FDP, de rechtspopulistische AfD, Die Linke en Die Grünen schommelen in de peilingen allemaal tussen de 7 en 11 procent. Merkel sluit een coalitie met Die Linke en AfD categorisch uit, Schulz houdt de deur op een kier voor Die Linke, maar zal meer dan waarschijnlijk niet aan zet zijn. Zo komt een situatie in het vooruitzicht waarbij de FDP en Die Grünen de rol van ‘kingmaker’ toebedeeld krijgen bij de onderhandelingen over de coalitievorming.

Als het van Merkel afhangt, werkt ze in haar vierde regering samen met de FDP. Als de peilingen correct zijn, halen CDU/CSU en FDP samen echter geen meerderheid. Dat doet de combinatie christendemocraten-groenen ook niet, zodat een zogenaamde Jamaica-coalitie (zwart-geel-groen) misschien een optie wordt.

Na de deelstaatverkiezingen in Sleeswijk-Holstein is trouwens een dergelijke coalitie van CDU, FDP en Groenen uit de bus gekomen. De vraag is wel of de meer links-fundamentele vleugel van die laatsten, ook wel de ‘fundi’s’ genoemd, in zee wil met een rechtsliberale partij die onomwonden pleit voor een Griekse exit uit de eurozone.