‘Kan de dood van Navalny begin zijn van iets nieuws?’

‘Veel Russen vrezen echter dat met de dood van deze opposant van Poetin er een einde komt aan de hoop op verandering. Maar misschien is het net het begin van iets nieuws’, schrijft auteur Inge Denaeghel.

Sinds het overlijden van Navalny in een Siberische gevangenis vorige week heerst er veel beroering, zowel onder politici, mensenrechtenactivisten als burgers. Niet alleen bij ons, maar ook in Rusland waagt men zich op straat. Mensen rouwen, er is immens veel verdriet en hier en daar hoop. Veel Russen vrezen echter dat met de dood van deze opposant van Poetin er een einde komt aan de hoop op verandering. Maar misschien is het net het begin van iets nieuws.

Wellicht komt zijn dood niet volledig als een verrassing. Je kan misschien stellen dat het er op een dag van zou komen, hoe wreed zo’n stelling ook mag klinken. Iedereen die in de weg van Poetin staat, loopt simpelweg beter niet in zijn weg. Navalny werd gevreesd door het regime, ondanks zijn opsluiting in een gevangenis ergens diep in Siberië. Zogenaamd veilig weggeborgen rond de Poolcirkel.

In de Russische geschiedenis treffen we tal van dissidenten die werden opgesloten wegens kritiek op het toenmalige regime, mensen die bekend zijn maar die we niet meteen met een strafkamp in verband brengen. Denk maar aan Dostojewski, Kropotkin, Lenin die enkele jaren in zo’n kamp doorbrachten. Veel bekender onder ons is Solzjenitsyn omdat zijn befaamde werk ‘De goelag archipel’ een relaas brengt van zowel de auteur ’s jaren in de goelag, als dat van de honderden ex-gevangenen die hij interviewde. Een boek dat een ontluisterend licht werpt op de onmenselijke levensomstandigheden in de zware werkkampen gelegen boven de poolcirkel. In onze geesten lijkt het systeem van de goelags iets uit een ver verleden. Associëren we deze kampen niet met de plek en het regime waar Aleksej Navalny zijn laatste levensdagen doorbracht.

Solzjenitsyn uitte als auteur kritiek op het toenmalige regime, op de leider Stalin, en verdween voor langere tijd in de goelag. Je zou dit kunnen vergelijken met de kritiek die Navalny als politiek opponent uitte op Poetin, en de gevolgen daarvan.

De goelag als gevangenissysteem stamt trouwens niet uit de Sovjetperiode. Dit soort strafkampen bestaat al veel langer. De Katorga werden door Peter de Grote rond 1692 in het leven geroepen. (Katorga komt van het Griekse katergon, wat galei betekent). Peter de Grote vond dat gevangenen beter zware arbeid konden uitvoeren dan ter dood worden veroordeeld.

Strafkampen

Ons beeld van de goelag kwam in ons collectieve geheugen door het boek ‘De goelag archipel.’ Het is niet het enige boek dat Solzjenitsyn schreef, maar voor ons wel een van zijn bekendste.

De auteur vocht mee in WOII en werd in februari 1945 in Oost-Pruisen gearresteerd. De aanklacht luidde kritiek op het Sovjetbewind en meer specifiek tegen Stalin. Brieven die hij naar een bevriend militair stuurde werden onderschept, in die briefwisseling uitte hij kritiek op het gedrag van zijn medesoldaten en op Stalin. Hij werd naar de Lubyanka gevangenis in Moskou gebracht waar hij werd ondervraagd door de toenmalige KGB. De aanklacht luidde het schrijven van anti-Sovjet propaganda onder artikel 58, paragraaf 10 en onder paragraaf 11 namelijk ‘het stichten van een vijandige organisatie’.

Solzjenitsyn bracht zijn gevangenschap in verschillende strafkampen door, waarvan drie jaar in Ekibastuz in Kazakstan. Het was daar dat hij informatie verzamelde van medegevangenen die hun relaas over hun gevangenschap in Siberische strafkampen met hem deelden. Deze verhalen zouden de basis van zijn boek vormen.

Van verboden tot ‘verplichte lectuur’ door Poetin

De geschriften van Solzjenitsyn waren bij tijden getolereerd en, wisselend met het regime in de Sovjet-Unie, meermaals een doorn in het oog. Zo ondernam de KGB een poging om de auteur op 8 augustus 1971 met het gif ricine (Ricinus communis) te doden. Die poging mislukte. Mede door dit soort gebeurtenissen verliep het schrijven van ‘De goelag archipel’ in het grootste geheim. Het boek werd ook eerst in het Westen gepubliceerd, dat was in 1973. Het stond jarenlang op de lijst van verboden literatuur in Rusland.

En dan, rond 2009, oppert het ministerie van onderwijs in Rusland om ‘delen’ uit ‘De goelag archipel’ als verplichte lectuur in het curriculum op te nemen. Het idee zou door Poetin zelf ingefluisterd zijn. Hoe een boek, eens uitgespuwd door Rusland wegens kritiek op het regime, later op een educatieve troon wordt geplaatst.

Leerlingen in Rusland moeten nu leren over wat die goelags precies waren en welke kritiek de auteur had op het toenmalige bewind van Stalin. Nochtans werden de goelags nog niet zo heel lang geleden gesloten. De laatste en een van de ergste strafkampen onder het Sovjetbewind sloot zijn deuren pas in 1987. Sinds 1992 fungeren de gebouwen van Perm-36, zo heet deze sinistere plaats, als ‘Museum van de herinnering’. Je komt er tijdens een bezoek te weten op basis van welke reden je kon worden opgepakt. Dat kon zijn omdat iemand jou verklikte. Omdat je een foto van Stalin had verscheurd. Of omdat je gedachten had die niet strookten met wat werd gedicteerd door de overheid.

(Lees verder onder de preview.)

Terug naar Navalny. Vinden we gelijkenissen tussen Navalny en Solzjenitsyin? Er zijn de opsluitingen, de veroordelingen, het gebruik van gif. Kritiek op het regime. Uitgespuwd door het bewind. En vooral het niet willen opgeven in de strijd voor mensenrechten. Het aan het licht willen brengen van de waarheid.

Solzjenitsyn heeft met zijn werk een grote invloed gehad in zowel het Westen als in het latere Rusland. De vraag waar veel Russische inwoners vandaag mee in de maag zitten, is of de dood van Navalny een gelijkaardige impact zal hebben.

Veel Russen delen de mening dat dit het einde van de hoop betekent,  maar wie weet is het net een begin. Wie weet zal een groep mensen opstaan en erin slagen een nieuwe wind te doen waaien. We kunnen alleen maar hopen dat zijn dood, of de moord op hem (wat nog moet worden onderzocht maar wat algemeen aangenomen wordt) niet voor niets is geweest. Dat het vele anderen zal inspireren om kritiek te uiten op een bewind dat alle tekenen van een autocratie vertoont.

Inge Denaeghel deed als antropoloog jarenlang onderzoek naar de leefwijze van Siberische culturen. Daarover gaf ze lezingen en publiceerde enkele wetenschappelijke artikels.Recent publiceerde ze haar literair debuut ‘Bevroren levens’, uitgegeven door Manteau. Een debuut dat nu al vergeleken wordt met de werken van Nino Haratischwili. Het verhaal speelt zich af in Perm-36, een van de ergste goelags uit het Sovjet-tijdperk.

Momenteel werkt Inge Denaeghel aan de Universiteit van Gent waar ze lesgeeft over omgaan met meertaligheid in het onderwijs en taalontwikkelend lesgeven.