De correspondent van The Wall Street Journal, van wie de ouders de Sovjet-Unie ontvlucht waren, maakte van Moskou zijn tweede thuis. Hij werd eind maart gearresteerd door het Russische Federale Veiligheidsbureau op verdenking van spionage. Een beschuldiging die The Wall Street Journal ten stelligste ontkent.
Zijn smartphone stuurde geen signalen meer door. De laatste keer dat The Wall Street Journal-medewerkers iets van Evan Gershkovich hoorden, was op woensdag 29 maart, iets voor 16.00 uur, toen hij was aangekomen in een steakhouse in de Russische stad Jekaterinenburg. Het was de tweede reis van de Ruslandcorrespondent naar de Oeral in een maand tijd.
Kort voor de lunch stuurde een collega hem een sms: ‘Hé makker, succes vandaag.’
‘Bedankt, maatje’ antwoordde Gershkovich. ‘Ik laat je weten hoe het gaat.’
Enkele uren later probeerde de redactie van The Wall Street Journal contactpersonen in Jekaterinenburg, Moskou en Washington te bereiken. In een vaag bericht had de Russische berichtendienst Telegram gemeld dat veiligheidsagenten een klant met een hoodie op hadden meegenomen uit een steakhouse in Jekaterinenburg.
Donderdagochtend om 10:35 uur Moskouse tijd meldde een bericht van het Russische staatspersbureau dat Gershkovich was opgepakt en werd beschuldigd van spionage door het Federale Veiligheidsbureau (FVB), de opvolger van de KGB. Het was de eerste keer sinds de Koude Oorlog dat Rusland een spionagezaak aanspande tegen een buitenlandse verslaggever. Op de Russische staatstelevisie was te zien hoe Gershkovich werd geëscorteerd door veiligheidsagenten in burger. Hij droeg een blauwe spijkerbroek en sportschoenen, een agent hield een zwarte handschoen tegen zijn gebogen hoofd.
De 31-jarige Evan Gershkovich is de zoon van Joodse migranten uit de Sovjet-Unie die zich eind de jaren 1970 in New Jersey hadden gevestigd. Hij werd verliefd op Rusland – op de taal, op de mensen met wie hij urenlang praatte in regionale hoofdsteden en op de punkbands waarmee hij optrok in Moskouse kroegen. Nu hangt hem een gevangenisstraf van 20 jaar boven het hoofd.
Zijn werkgever, zijn collega’s en de Amerikaanse regering ontkennen dat hij spioneerde voor de VS en roepen op tot zijn onmiddellijke vrijlating.
Diplomaten en juristen hebben evenwel weinig hoop dat Gershkovich, een door het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken geaccrediteerde verslaggever, snel zal worden vrijgelaten. Spionageprocessen worden in Rusland achter gesloten deuren gevoerd en draaien bijna altijd uit op een veroordeling.
Evan Gershkovich was vijf en een half jaar geleden naar Rusland verhuisd, net toen de persvrijheid er begon af te nemen. Hij bracht zijn weekends door met keuvelen over muziek, politiek en de nieuwtjes in de banja of sauna, en stond altijd klaar om andere journalisten te helpen. Zijn Russische vrienden kenden hem niet als Evan, maar als Vanya.
Toen in 2021 de afgelegen Siberische regio Jakoetië werd geteisterd door bosbranden, sliep Gershkovich vier dagen lang in een tent in het bos, lang nadat andere verslaggevers al naar de hoofdstad waren teruggevlogen. Hij won het vertrouwen van eerstejaarsstudenten geneeskunde door bij hen te blijven op de covid-19-afdelingen, waar ze hem toevertrouwden dat ze al na een paar weken opleiding waren opgeroepen om de niet-aflatende stroom patiënten te behandelen.
‘Ik wil gewoon dat het verhaal juist zit’, zei Gershkovich altijd tegen zijn vrienden.
Maar nu dreigt Gershkovich verstrikt te raken in een geopolitiek spel dat steeds vaker voorkomt: regeringen die Amerikaanse burgers arresteren om ze vervolgens te ruilen als deel van een deal.
Afgelopen december lieten de Verenigde Staten de veroordeelde Russische wapenhandelaar Viktor Bout vrij in ruil voor de Amerikaanse basketbalster Brittney Griner, die door de Russische autoriteiten werd vastgehouden in de dagen voor de inval in Oekraïne op 24 februari 2022. Griner was veroordeeld tot negen jaar in een strafkolonie nadat in haar bagage hasjolie was gevonden. Ze werd later veroordeeld voor drugssmokkel en drugsbezit.
Donderdag 30 maart zei John Kirby, strategisch coördinator van de Nationale Veiligheidsraad, dat het niet duidelijk was of het Kremlin achter de arrestatie van Gershkovich zit. Vorige week nog stond een Russische staatsburger terecht in een rechtbank in Washington D.C. omdat hij zou hebben gehandeld als agent van een buitenlandse mogendheid en onder meer visumfraude en bankfraude zou hebben gepleegd, zo meldde het Amerikaanse ministerie van Justitie.
De aanhouding van Griner maakte een einde aan tientallen jaren van samenwerking tussen Rusland en de VS op sportgebied. De arrestatie van Gershkovich zet de aanname op de helling dat Amerikaanse journalisten, schrijvers en onderzoekers in Rusland kunnen werken om meer te weten te komen over het enorme , ingewikkelde land en zijn escalerende conflict met het Westen. Bijna alle westerse journalisten hebben zich ondertussen uit Rusland teruggetrokken. De arrestatie van Gershkovich heeft die uittocht nog versneld.
Op vrijdag 31 maart trok The Wall Street Journal zijn bureauchef in Moskou terug, een ervaren correspondent die het land al covert sinds de laatste jaren van de Koude Oorlog. Veel westerse persbureaus die al onder Stalin verslaggevers naar Moskou stuurden, hebben besloten dat het Rusland van president Vladimir Poetin te gevaarlijk is voor journalistiek.
Gershkovich, die geen toegang heeft gekregen tot de door The Wall Street Journal ingehuurde advocaat, wordt vastgehouden in de FVB-gevangenis Lefortovo, waar Rusland de meeste verdachten van spionagezaken vasthoudt. Ook Paul Whelan, een voormalige Amerikaanse marinier die in 2020 werd gearresteerd en een straf van 16 jaar uitzit in een Russische gevangeniskolonie op grond van soortgelijke beschuldigingen, werd daar aanvankelijk vastgehouden.
Dit verslag van het leven en de carrière van Evan Gershkovich is gebaseerd op gesprekken met collega’s, familie en mensen met wie hij beroepsmatig omging. Zijn biografie loopt gelijk met de inspanningen van Vladimir Poetin om een imperium te bouwen op de resten van de voormalige Sovjet-Unie, het thuisland dat Gershkovich’ ouders indertijd waren ontvlucht, en waar hun zoon nu terechtkwam in het soort gevangenis dat zij hadden leren vrezen.
Sovjetvluchtelingen
Gershkovichs belangstelling voor Rusland ontstond al in zijn eerste levensjaren, toen hij thuis in New York en New Jersey met zijn ouders Russisch sprak.
Zijn moeder Ella ontvluchtte de Sovjet-Unie toen ze 22 was, met behulp van Israëlische documenten. Ze werd over het IJzeren Gordijn gebracht door haar eigen moeder, een Oekraïense verpleegster en Holocaust-overlever die huilde als ze sprak over de overlevenden van vernietigingskampen die ze had behandeld in een Pools militair hospitaal aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Voor hun vlucht hadden ze geruchten opgevangen dat de Sovjet-Joden op het punt stonden gedeporteerd te worden naar Siberië.
De vader van Gershkovich, Mikhail, verliet de Sovjet-Unie in diezelfde Joodse migratiegolf. De twee ontmoetten elkaar in Detroit en verhuisden vervolgens naar New Jersey, waar Evan en zijn oudere zus Dusya opgroeiden.
In sommige van zijn artikels stond Gershkovich stil bij het Russische bijgeloof van zijn moeder: in huis nooit fluiten of paraplu’s openen, en nooit sleutels of portemonnees op de eettafel leggen.
In 2018 schreef hij over macaroni eten met boter in plaats van met kaas, over naar Nu, pogodi! (een Sovjet tekenfilm over een wolf en een haas) kijken in plaats van naar Hey Arnold!, en over Russisch spreken in plaats van Engels.
Dat Russische leven ‘was niet meer dan een replica, maar ik wilde het absoluut vasthouden’, zei Gershkovich.
Op zijn middelbare school in Princeton was Gershkovich een topstudent. Als fervent voetballer leidde hij zijn team in het laatste jaar naar de kampioenstitel. Wayne Sutcliffe, leraar lichamelijke opvoeding en nog steeds de hoofdcoach, krijgt nu voortdurend berichten van teamgenoten van Evan Gershkovich: ‘Allemaal proberen ze een manier te vinden waarop we kunnen helpen om Evans familie te steunen.’
Gershkovich studeerde in 2014 af aan Bowdoin, een liberal arts-college in Maine. Hij verhuisde naar New York om zijn weg te maken in de journalistiek. Om zijn studieleningen af te betalen, werkte hij als kok voor een cateringbedrijf. In 2016 werd hij door The New York Times aangenomen als assistent, een droomstartbaan, totdat een medewerker van de Times hem vroeg waarom hij zijn kennis van het Russisch niet gebruikte om een van de moeilijkste werkterreinen ter wereld te verkennen.
Gershkovich aarzelde, bang om zijn baan in het hoofdkwartier van The New York Times op te geven. Maar toen nam hij de sprong.
Begin van zijn carrière
In Rusland ging hij werken voor The Moscow Times, een Engelstalige krant die het weliswaar moeilijk had, maar die lange tijd een oefenplek was geweest voor enkele van de meest spraakmakende Rusland-correspondenten. Gershkovich sloot zich aan bij een team van jonge journalisten die de redactie nieuw leven inbliezen. ‘Hij hield van Rusland en wilde hier verslag uitbrengen’, zei Pjotr Sauer, een collega van The Moscow Times die nu voor The Guardian werkt.
Gershkovich’ moeder vertelde dat haar zoon in die periode meer interesse kreeg in zijn Russische en Joodse wortels. Op een dag, tientallen jaren na de val van het communisme, nam ze hem mee naar een gebouw dat ze als tiener niet durfde te bezoeken: een synagoge. Haar was verteld dat iedereen die de synagoge binnenging, gefotografeerd en gearresteerd zou worden door de geheime dienst.
‘Toen begon Evan ons beter te begrijpen’, zei ze. Gershkovich’ vader en zus bezochten later Moskou, en samen bezochten ze er het nieuwe Joodse Museum.
Gershkovich won prijzen met zijn werk voor The Moscow Times en verhuisde daarna naar het Agence France-Presse. Hij reisde door Rusland om onderwerpen buiten de gebaande paden aan te pakken, waaronder milieukwesties zoals het verdwijnen van de zalm uit de rivier Amur. In een ander artikel beschrijft hij pogingen om de minderheidstalen van Rusland te redden.
Nataliya Vasilyeva, een correspondente van de Britse krant The Telegraph, herinnerde zich een ontmoeting met Gershkovich op een persconferentie van een tegenkandidaat van Poetin bij de presidentsverkiezingen van 2018. Zittend op de grond, stelde hij een vraag aan de voormalige baas van een collectieve boerderij. Zijn informele taalgebruik ging tegen de etiquette in en ontlokte een glimlach bij de kandidaat en andere verslaggevers in de zaal.
Evan Gershkovich ontmoette zijn vrienden en collega’s in Veladora, een Mexicaans restaurant in het centrum van Moskou, en in een nabijgelegen kitscherig café dat bekendstond om de beste kaastaart van de stad, die inmiddels zijn tweede thuis was geworden.
In het appartement dat hij deelde met Russische kamergenoten liet hij Russische rockmuziek uit de jaren 1990 door de luidsprekers schallen, en wekte hij de lachlust op als hij vroeg om niche rockanthems van bands als DDT.
Eind 2021, herinnerde Gershkovich zich later, trof een collega hem aan in een koffiezaak, terwijl hij solliciteerde voor een baan bij The Wall Street Journal. Gershkovich liet hem het sollicitatieformulier op zijn laptop zien, alsof hij hem wilde aanmoedigen ook te solliciteren. Hij werd aangenomen in januari 2022.
Een maand later viel Rusland Oekraïne binnen en reisde Gershkovich naar de grens tussen Wit-Rusland en Oekraïne. Hij was de enige Amerikaanse verslaggever die met eigen ogen zag hoe de eerste gewonde Russische soldaten naar huis werden gebracht.
Rusland wordt donkerder
In zijn adoptiestad Moskou kregen angst en paranoia de overhand. ‘Verslaggeving over Rusland is nu ook toekijken hoe mensen die je kent jarenlang worden opgesloten’, twitterde hij in juli. Zijn regelmatige bezoeken aan de Moskouse sauna weerspiegelden de sombere stemming in het land. Op een dag, eind 2022, hoorde een andere bader hem Engels spreken: ‘Hou op met die verdomde taal’, zei hij.
Gershkovich dacht even na en zei toen in het Russisch: ‘Dit is een meertalig land.’
De man antwoordde: ‘Maar Engels hoort daar niet bij.’
Moskou, dacht Gershkovich, voelde steeds meer aan als de chaotische en door misdaad overschaduwde jaren 1990, toen de Amerikaanse sancties de meest op het Westen georiënteerde delen van de economie aan banden legden. Urenlang, tot diep in de avond, besprak hij met zijn collega’s, vrienden en bronnen hoe hij over een land moest berichten dat in oorlog was met zijn buur in het westen. Hij wilde een artikel schrijven over hoe Rusland Amerikaanse gevangenen als onderhandelingstroef gebruikt.
‘Je zit in een constante morele crisis. Je bespreekt elk verhaal’, zegt Polina Ivanova, een vriendin van Gershkovich en Financial Times-correspondent. ‘Evan zou praten over wat het betekent om Rusland te coveren in plaats van Oekraïne. Het is heel moeilijk om je hoofd erbij te houden en je bewust te zijn van je eigen positie.’
Tijdens een van zijn reportages werd Gershkovich gevolgd door verschillende Russische veiligheidsagenten. Ze filmden hem en zetten mensen onder druk om niet met hem te praten. Gershkovich nam aan dat zijn telefoon werd afgeluisterd. Op een andere reis, naar de westelijke regio Pskov, werd hij gevolgd en gefilmd door mannen in burgerkledij.
Toen Gershkovich op woensdag 29 maart naar Jekaterinenburg reisde, een stad in de Oeral op bijna 1500 kilometer van Moskou, was zijn telefoon zoals die van veel buitenlandse journalisten voorzien van een GPS-trackingapp, waardoor collega’s zijn bewegingen konden volgen.
‘Geland, het vliegveld uit’, schreef hij om 13.59 uur.
Thomas Grove, correspondent van The Wall Street Journal in Polen, was op weg naar een diner in Warschau toen hij merkte dat Evan hem al uren niet had ge-sms’t. Om 19.12 uur stuurde hij een bericht naar een beveiligingsmanager van de krant: ‘Heb je contact gehad met Evan?’
‘Ben ermee bezig.’
‘Telefoon staat uit.’
Grove belde een kennis van Gershkovich en vroeg hem langs het appartement van de journalist te rijden. De ramen waren donker. Terwijl Grove aan de telefoon bleef, zette de man de motor af en belde aan. Hij belde nogmaals aan.
‘Hij is er niet’, zei hij. ‘Laten we er het beste van hopen.’
De volgende ochtend slaagden Russische nieuwsploegen erin een glimp op te vangen van Evan Gershkovich die langs een trap wordt weggeleid , in zijn blauwe spijkerbroek en met een kap over zijn hoofd.
Dit artikel werd origineel gepubliceerd in het Engels op WSJ.com op 31 maart 2023.
Copyright: The Wall Street Journal
Vertaling: Wolf France
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier