Joelija Navalnaja zet strijd van echtgenoot verder: ‘Blijf vechten, en geef niet op’

Of ze het nu wil of niet: Joelija Navalnaja is nu een politieke figuur.

Ze oogt ijzig kalm, spreekt zonder aarzeling. Ondanks de zichtbare vermoeidheid klinkt ze vastberaden, sterk, onverschrokken. Op de achtergrond klinkt zachte pianomuziek. ‘Ik zou niet op deze plaats moeten zitten en deze video opnemen’, spreekt Joelija Navalnaja, terwijl ze strak in de camera kijkt. ‘Op mijn plaats hoort iemand anders te zitten, maar Poetin heeft hem vermoord.’

Het filmpje is opgenomen in dezelfde setting die Aleksej Navalny voor zijn videoboodschappen gebruikte. Ze heeft zelfs Navalny’s karakteristieke begroeting (‘hoi, dit is Navalny’) overgenomen. Met de boodschap, gepost op Navalny’s officiële communicatiekanaal, kondigt Navalnaja aan dat ze zijn strijd voortzet. Ze spreekt over hoe haar enorme verdriet haar brandstof is geworden om door te gaan. ‘Door Aleksej te vermoorden, heeft Poetin de helft van mezelf vermoord’, vertelt Navalnaja. ‘De helft van mijn hart en mijn ziel. Maar ik heb nog een tweede helft over, en die zegt me dat ik het recht niet heb om op te geven.’

Tegelijk toont Navalnaja zich strijdvaardig. ‘Het belangrijkste dat we voor Aleksej kunnen doen, is blijven strijden. Meer dan vroeger. Ik weet dat het lijkt alsof we niet meer kunnen doen, maar we moeten meer doen. We moeten samen een krachtige vuist vormen en meppen op dit gestoorde regime, op Poetin, op zijn vrienden, op alle bandieten, dieven en moordenaars die ons land te gronde hebben gericht.’

First lady

Joelija Navalnaja was van in het prille begin betrokken bij Navalny’s politieke carrière. Hoewel ze zich nadrukkelijk in Navalny’s schaduw plaatste en steeds benadrukte dat ze zelf geen politiek ambities had, trad ze de voorbije jaren meer op de voorgrond. Op betogingen en bijeenkomsten van de liberale oppositie nam ze geregeld zelf het woord – vaak omdat haar man opnieuw gearresteerd was. Toen Navalny in 2018 een tevergeefse poging deed om deel te nemen aan de presidentsverkiezingen, kroop ze naar Amerikaans voorbeeld in de rol van first lady, immer in de buurt als steun en toeverlaat van haar campagne voerende man.

Terwijl Russische leiders hun privéleven doorgaans op neurotische manier verborgen proberen te houden, gaven de Navalny’s graag een inkijk in hun persoonlijke leven. Lange tijd leidden de Navalny’s een redelijk doorsnee Moskous middenklasseleventje, waarbij betogingen geregeld afgewisseld werden door buitenlandse citytrips en strandvakanties. Hoewel die beelden voor veel Russen ongetwijfeld bijzonder geprivilegieerd overkomen, spreekt er ook een soort normaliteit uit. Het was in zekere zin de verbeelding van Navalny’s politieke boodschap: er is geen reden waarom Rusland geen normaal land kan zijn.

Toen Navalny tijdens een bezoek aan Toms in 2020 vergiftigd werd, slaagde Navalnaja erin om zodanig veel druk te zetten dat Navalny voor verzorging naar Duitsland mocht reizen. Ook toen hij in 2021 terugkeerde naar Rusland, reisde ze mee. Navalny werd bij aankomst gearresteerd. Zijn aanhangers, opgedaagd om hun held te steunen, scandeerden haar naam. Ook tijdens de daaropvolgende rechtszaken week Navalnaja geen moment van Navalny’s zijde. In februari 2022 omhelsden ze elkaar voor de laatste keer.

In zijn afwezigheid profileerde Navalnaja zichzelf steeds nadrukkelijker als zijn plaatsvervanger. Terwijl haar echtgenoot dagenlang in coma lag, organiseerde ze voortdurend persmomenten waarin ze zijn lot onder de aandacht bracht. Als Navalny de voorbije jaren een figuur van historische, bijna mythische proporties werd in de publieke verbeelding, is dat in niet geringe mate de verdienste van Navalnaja. ‘Joelija, je hebt me gered,’ zou Navalny haar na zijn coma bedanken.

Net als haar echtgenoot ontwikkelde ze een feilloos gevoel voor hoe ze via sociale media haar publiek kan bespelen. Daarbij bedient ze zich van hetzelfde onverschrokken gevoel voor humor waarmee Navalny zijn aanhang op de hand kreeg. Bij een van de talloze malen waarbij ze gearresteerd werd, postte ze een selfie van zichzelf in een politiebusje. ‘Sorry voor de slechte kwaliteit. Het licht in dit politiebusje lijkt nergens naar’, schreef ze spottend. Ook toen ze in 2023 een Oscar in ontvangst nam voor Navalny, de documentaire die zijn revalidatie na de vergiftiging in beeld bracht, wist ze haar publiek meteen voor zich te winnen. In het bijzijn van hun kinderen Darija en Zachar sprak ze het publiek toe in het Engels: ‘Aleksej, ik droom van de dag waarop je vrij zult zijn en ons land vrij zal zijn. Hou je sterk, mijn liefste.’

Een Russische Tsichanowskaja

Als officieuze first lady heeft Navalnaja het oor van menig diplomaat en regeringsleider. Op de Veiligheidsconferentie in München kreeg ze een staande ovatie tijdens haar speech. ‘Joelija Navalnaja is een politieke figuur aan het worden, of ze het nu wil of niet,’ observeerde Ruslandanaliste Tatjana Stanovaja al op vrijdag via haar Telegramkanaal.

De vergelijking met de Belarussische oppositieleider Svjatlana Tsichanowskaja dringt zich op. Ook zij was aanvankelijk ‘de vrouw van’: haar echtgenoot Sjarhej Tsichanowski was de belangrijkste oppositieleider van Belarus, een kritische vlogger die in 2020 werd gevangengenomen. Toen bleek dat hij niet mocht deelnemen aan de presidentsverkiezingen, nam Tsichanowskaja, een lerares Engels zonder voorgaande bekendheid, zijn plaats in. Bij de frauduleuze verkiezingen behaalde Tsichanowskaja de meeste stemmen, maar liet zittend president Aleksandr Loekasjenko zichzelf toch uitroepen als overwinnaar.

De grootschalige protesten die volgden, werden hardhandig onderdrukt, en Tsichanowskaja ontvluchtte in augustus 2020 Belarus met haar kinderen. Sindsdien leidt ze de zogenaamde Coördinatieraad, een soort regering in ballingschap die de overgang naar een democratisch Belarus moet begeleiden. Tsichanowskaja reist tegenwoordig voortdurend door Europa als vertegenwoordiger van de liberale oppositie. Ze wordt door Litouwen, het land waar ze in ballingschap leeft, erkend als legitieme leider van Belarus. Ook de Europese Unie beschouwt haar als een ‘legitieme vertegenwoordiger’ van haar land.

Wees niet bang

Tegelijk is het duidelijk dat Tsichanowskaja ondanks al die contacten geen noemenswaardige invloed uitoefent op de Belarussische politiek. Tsichanowskaja probeert Loekasjenko’s legitimiteit te ondergraven en adviseert het Westen in hoe het sancties tegen Belarus kan nemen. Haar belangrijkste verdienste is ongetwijfeld dat ze Belarus in de aandacht houdt. Voor Loekasjenko is dat onaangenaam, maar het brengt zijn positie op geen enkele manier aan het wankelen.

Net als Tsichanowskaja zal Joelija Navalnaja nauwelijks enige invloed kunnen uitoefenen in eigen land. Een terugkeer naar Rusland zou onvermijdelijk resulteren in arrestatie en gevangenis. Navalnaja is in eigen land relatief onbekend. Er is ook duidelijk een genderkwestie: hoewel Russische vrouwen doorgaans bijzonder geëmancipeerd zijn – en vaak zelfs de kostwinner binnen het gezin – zijn ze in de Russische politiek een zeldzaamheid.

Het is bovendien maar de vraag hoe Navalnaja zich als politica zal presenteren. Haar intelligentie en charisma staan buiten kijf, maar haar politieke temperament is tot nu toe nog nooit getest. Waar ze zich momenteel presenteert als een soort duplicaat van wijlen haar echtgenoot, zal ze gaandeweg een eigen politieke persona moeten creëren. Voorlopig probeert ze haar aanhang vooral moed in te spreken. ‘Blijf vechten en geef niet op,’ besluit Navalnaja haar eerste videoboodschap vanuit Duitsland. ‘Ik ben niet bang, dus jullie hoeven voor niets bang te zijn.’