Joe Biden vs. Donald Trump: hoe oud is te oud voor een Amerikaanse president?

De gevorderde leeftijd van de Amerikaanse presidentskandidaten Joe Biden en Donald Trump doet wenkbrauwen fronsen. Is de Amerikaanse democratie een gerontocratie?

De comeback van komiek Jon Stewart bij het satirische programma The Daily Show enkele weken geleden ging niet onopgemerkt voorbij. Na negen jaar afwezigheid bleek Stewart, die in het programma de Amerikaanse politieke kaste en media maar wat graag over de knie legt, in bloedvorm. Het eerste onderwerp dat hij aansneed, was de leeftijd van de Amerikaanse presidentskandidaten, huidig president Joe Biden en voormalig president Donald Trump, respectievelijk 81 en 77 jaar oud. Daarmee verbreken ze, zoals Stewart cynisch opmerkte, ‘het ouderdomsrecord dat ze vier jaar geleden zelf hebben gevestigd’. Stewart staafde zijn mening met beelden van een hakkelende Biden en een vergeetachtige Trump.

Als Biden in november opnieuw wordt verkozen, zal hij bij leven en welzijn het Witte Huis op zijn 85^e verlaten. Te oud dus, volgens Stewart. En hij is niet de enige die daar zo over denkt. Stewarts monoloog bouwde voort op een vraag die al langer het Amerikaanse politieke debat overheerst: is Biden te oud om opnieuw president te worden? De perceptie heeft de Amerikaanse president alvast niet mee. Hij kwam al meermaals ten val voor het oog van de camera’s, verhaspelt met de regelmaat van de klok woorden en omschreef de Egyptische president Abdel Fatah al-Sisi tijdens een persconferentie over de oorlog in Gaza als de ‘president van Mexico’.

Schadelijker was een rapport van magistraat Robert Hur, begin februari, waarin Bidens geheugen bepaald niet als performant werd omschreven. Hur, die de leiding had over een onderzoek naar geheime overheidsdocumenten die in Bidens privéwoning waren aangetroffen, omschreef de president als een ‘sympathieke, goedbedoelende bejaarde man met een gebrekkig geheugen’. Tijdens de ondervraging zou Biden onder meer moeite hebben gehad om zich de sterfdatum te herinneren van zijn zoon Beau, die in 2015 overleed. De meelijwekkende toon van Hurs rapport vergrootte de toorn van team-Biden, die het rapport afdeed als een politieke demarche − Hur is van Republikeinse signatuur.

Bezorgde burgers

Stemmingmakerij of niet, de Amerikaanse bevolking is wel degelijk bezorgd over de leeftijd van haar commander in chief. Uit een recente poll van de krant The New York Times en het New Yorkse Siena College blijkt dat 73 procent van de Amerikaanse stemgerechtigden Biden te oud vindt voor een tweede ambtstermijn. 42 procent vindt dat uitdager Trump te oud is om de functie uit te oefenen. In een opiniestuk in het Britse weekblad The Economist argumenteerde de voormalige Britse politicus en neuroloog David Owen dat zowel Biden als Trump te oud is om president te zijn. De fysieke aftakeling die gepaard gaat met ouder worden valt volgens hem niet te combineren met het veeleisende presidentschap.

Daar is Rik Vandenberghe, neuroloog verbonden aan het UZ Leuven, het niet mee eens. ‘Het is ontegensprekelijk zo dat ouder worden een aantal sterke biologische effecten heeft. Bepaalde cognitieve functies nemen gestaag af vanaf de leeftijd van 40. Zo neemt het episodisch geheugen af en wordt nieuwe informatie trager verwerkt. Ook het volume van de hersenen krimpt naarmate de leeftijd toeneemt. Daar kan geen hersentrainingsapp tegenop.’

Voor Vandenberghe is het onmogelijk om algemene uitspraken te doen over iemands fitheid, alleen gebaseerd op diens leeftijd. ‘Je moet een onderscheid maken tussen iemands kalenderleeftijd en zijn biologische leeftijd. Iemand van 80 kan nog perfect actief zijn, terwijl sommige 67-jarigen met beginnende alzheimer te maken krijgen. Mensen bepaalde rechten ontzeggen omdat ze een bepaalde leeftijd hebben is simpelweg ageism, leeftijdsdiscriminatie.’

Sukkelende politici

Biden is geen uitzondering binnen het Amerikaanse politieke systeem. Niet alleen in het Oval Office, maar ook in het Congres zitten er oude krokodillen. De Democrate Dianne Feinstein was jarenlang de oudste senator, tot ze eind september 2023 op 90-jarige leeftijd overleed. Ze was toen nog altijd in functie. Vandaag is de Republikein Chuck Grassley, eveneens 90 jaar, de ouderdomsdeken in de Senaat. De ondertussen 84-jarige Democratische volksvertegenwoordiger Nancy Pelosi was tot oktober vorig jaar Speaker of the House. En de Republikeinse fractievoorzitter in de Senaat, Mitch McConnell (82), verstarde tweemaal tijdens een persconferentie, waarna hij stopte met praten. Hij heeft ondertussen aangekondigd een stap terug te zetten. Volgens cijfers van het Pew Research Institute ligt de mediaanleeftijd van de Amerikaanse senatoren op 65,3 jaar, die van de volksvertegenwoordigers op 57,9 jaar.

Is de Amerikaanse democratie verworden tot een gerontocratie? Jawel, zegt Raul Magni-Berton, professor politieke wetenschappen aan de Université Catholique de Lille. ‘Om een democratie als een gerontocratie te kunnen bestempelen, moeten we kijken naar het verschil tussen de mediaanleeftijd van de kiezer en die van de politici. Hoe groter dat verschil, hoe hoger de kans op een gerontocratie. Cambodja is wat dat betreft de wereldwijde koploper, de VS staan op de tweede plaats.’

De Duits-Canadese politoloog Daniel Stockemer is het met hem eens: ‘De Amerikaanse democratie wordt niet voor niets soms the silver democracy genoemd, een verwijzing naar de grijze haren van veel Amerikaanse politici.’ Stockemer is verbonden aan de Universiteit van Ottawa en deed onderzoek naar de representativiteit van parlementen wereldwijd, waaronder ook leeftijdsgebonden representatie.

Volgens Stockemer is de scheeftrekking op het vlak van leeftijd een wereldwijd fenomeen. ‘Jonge mensen zijn in vrijwel elk land ondervertegenwoordigd. Als je kijkt naar de leeftijdscategorie van 18 tot 35 jaar en je vergelijkt die met de aanwezigheid van diezelfde leeftijdsgroep in de parlementen, dan zien we een ondervertegenwoordiging van ongeveer 1 op 3. Met andere woorden: voor elk parlementslid tussen de 18 en 35 jaar heb je drie leden tussen de 18 en 35 jaar in de samenleving.’ Die ondervertegenwoordiging is het meest uitgesproken in de VS, waar de verhouding 1 op 10 bedraagt. Dat maakt van de Verenigde Staten een van de bejaardste democratieën ter wereld. Internationaal zijn er maar een paar landen waar de leeftijdsopbouw van parlementen ongeveer overeenkomt met de leeftijdsopbouw van de samenleving. Zweden en Armenië, bijvoorbeeld, maar ook België.

A country for old men

In 2016 lanceerde het Amerikaanse whiskymerk Captain Morgan’s een opvallende reclamecampagne. Met de slogan ‘35-jarigen kunnen alles, behalve president worden’ trachtte het merk niet alleen een jong publiek aan te trekken, het vestigde ook de aandacht op een structureel probleem in de Amerikaanse politiek. Wie jonger is dan 35 kan niet kandideren voor het presidentschap. Volksvertegenwoordiger kun je pas worden op je 25^e, senator op je 30^e. De minimumleeftijden zijn opgenomen in de Amerikaanse grondwet. George Mason, een van de founding fathers, beargumenteerde dat enige volwassenheid vereist was vooraleer het publieke ambt kon worden betreden.

Die leeftijdsbeperking ligt volgens Stockemer aan de basis van de hoge gemiddelde leeftijd van Amerikaanse politici. ‘Zulke leeftijdslimieten maken aan jongeren duidelijk dat ze niet echt gewild zijn.’ Volgens Magni-Berton tonen ze vooral aan ‘dat het Amerikaanse democratische systeem niet is aangepast aan de levensverwachting van de moderne mens’. Het is niet per se zo dat kiezers een voorkeur hebben voor oudere politici, zegt Magni-Berton: ‘Wat leeftijd betreft hebben kiezers geen voorkeur, maar ze verkiezen wel bekende gezichten. Oudere politici hebben zo automatisch een voordeel.’

Een andere oorzaak is het gigantische kostenplaatje dat vasthangt aan een verkiezingscampagne in de VS. Stockemer: ‘Om een campagne te financieren, heb je een uitgebreid netwerk nodig, wat uiteraard makkelijker is als je al iets ouder bent.’ En dan is er nog het voordeel van de zittende macht. ‘In de VS heerst er een cultuur van anciënniteit die moeilijk te doorbreken is’, zegt Stockemer. ‘Bij minder dan 10 procent van de verkiezingsraces haalt een zittend politicus het niet. Soms bedraagt dat percentage zelfs minder dan 5 procent.’

Oude agenda

Stockemer hekelt het taboe dat er volgens hem rond het onderwerp hangt. ‘Je kunt niet zeggen dat Biden te oud is, want dan word je afgeschilderd als een Trump-supporter’, zegt hij. Dat verwijt kreeg ook Jon Stewart op zijn bord na zijn monoloog in The Daily Show. ‘De hoge leeftijd van de Amerikaanse politieke kaste verdient een ruimer debat’, zegt Stockemer. ‘We moeten weg van de vraag of Biden fit genoeg is om opnieuw president te worden, en moeten durven te kijken naar de gevolgen van zo’n oude politieke klasse.’ En die zijn niet min, vindt Stockemer. ‘Het beperkte enthousiasme van jongeren voor Biden heeft niet noodzakelijk te maken met zijn politieke parcours, maar des te meer met zijn leeftijd. De jeugd voelt geen enkele verbinding meer met de politieke klasse die haar moet vertegenwoordigen. Het is deels daardoor dat het Amerikaanse politieke systeem zo’n grote puinhoop is.’

Het gebrek aan jongeren in de Amerikaanse politiek heeft ook gevolgen voor de politieke agenda. Stockemer: ‘Heel veel jongeren zijn voor een ander klimaatbeleid, maar zij krijgen geen gehoor binnen het politieke systeem.’ Stockemer geeft het voorbeeld van de wapenwetgeving in de VS. Na een schietpartij op een middelbare school in Parkland, Florida in 2018 gingen jongeren massaal de straat op om een strengere wapenwetgeving te eisen. Het orgelpunt was de ‘March of our Lives’ in Washington D.C. waarop, afhankelijk van de bron, tussen de 200.000 en 800.000 manifestanten aanwezig waren. ‘Maar ook dat protest is een stille dood gestorven. Als Amerikaanse politici 20 à 30 jaar jonger waren, hadden we waarschijnlijk een strengere wapenwetgeving.’

Volgens Stockemer heeft dat ook gevolgen voor de participatie van jongeren aan het politieke systeem. ‘We klagen altijd dat jongeren niet meer geïnteresseerd zijn in politiek, maar waarom zouden ze? Het gebrek aan representatie draagt bij aan een vicieuze cirkel van politieke vervreemding, lage participatie, lage vertegenwoordiging en een hoge dosis cynisme.’

Jeugdstemrecht

De afgelopen jaren ging de representatie van minderheden in de politiek er met rasse schreden op vooruit. Waarom is er geen vergelijkbare beweging op het vlak van leeftijd? Magni-Berton: ‘Je identiteit is opgebouwd uit verschillende elementen. In tegenstelling tot je geslacht of etnische achtergrond is je leeftijd veranderlijk. Naarmate politici ouder worden, zullen ze minder opkomen voor de inclusie van jongeren in het politieke systeem.’

Toch kunnen er volgens Magni-Berton maatregelen genomen worden om het tij te keren. ‘Je kunt bijvoorbeeld opteren voor quota, maar ook de uitbreiding van de stemgerechtigde leeftijd naar 16 jaar kan partijen motiveren om jongeren aan te trekken. Uit onderzoek weten we dat vrouwen na de invoering van het algemeen stemrecht niet onmiddellijk massaal gingen stemmen. Niet omdat ze het niet gewoon waren om te stemmen, maar eerder omdat de kandidaten hoofdzakelijk mannen waren. De participatie van vrouwen steeg naarmate meer vrouwen zich verkiesbaar stelden.’

In de VS heeft team-Biden ondertussen beslist om de zwakke plek van de president als een sterkte in de markt te zetten. In zijn eerste verkiezingsfilmpje erkende Biden dat hij ‘geen jonge kerel is, maar wel weet hoe dingen te bereiken voor het Amerikaanse volk’. Ook tijdens zijn State of the Union begin maart zag Joe Biden er opvallend kwiek uit. Maar jonger zal hij er niet op worden, en het pad naar 5 november belooft een lang hindernissenparcours te worden. Aan de president om niet te struikelen.