Jean-Claude Tshisekedi over zijn broer, Congo’s nieuwe president: ‘Félix wil breken met elke vorm van cliëntelisme’

Een familienaam is geen vrijblijvend visitekaartje, daar weet Jean-Claude Tshisekedi alles van. Sinds twee weken is hij niet langer ‘de zoon van’ wijlen UDPS-leider Étienne. Hij is nu ‘de broer van’ Congo’s nieuwe president Félix, wiens eedaflegging hij vanaf de eerste rij heeft gevolgd. ‘Het volk schenkt Félix zijn vertrouwen, maar niet onvoorwaardelijk.’

Tubeke, een hoekhuis met uitzicht op de failliete staalfabriek Forges de Clabecq. Jean-Claude Tshisekedi vraagt ons om niet op de koffers in de hall te letten. Hij is pas terug uit Kinshasa, heeft nog geen tijd gevonden om op te ruimen. Het was zijn eerste bezoek in bijna dertig jaar aan zijn geboortestad, niet meteen een bewijs van groot heimwee. Maar voor geen geld van de wereld wilde hij deze gelegenheid missen. Jean-Claude zat op de eretribune toen zijn jongere broer Félix de eed aflegde als president van de Democratische Republiek Congo. Het historische moment, de eerste vreedzame machtsoverdracht sinds de onafhankelijkheid van het land in 1960, viel samen met een zeldzame reünie. Jean-Claude, Roger, Félix, Christian, Jacques en Thierry, de zes zonen van wijlen Étienne Tshisekedi, leider van de historische oppositiepartij UDPS, waren present.

De beelden gingen de wereld rond. Aftredend president Joseph Kabila, verrassend jong ogend zonder zijn witte baard, bleef onbewogen toen zijn opvolger halverwege de ceremonie door een malaise werd getroffen. Félix Tshisekedi herstelde zich na een paniekerig kwartiertje, maar het was slecht voor de beeldvorming. De hamvraag klonk luider dan ooit: wie heeft voortaan werkelijk de touwtjes in handen? De leider van de UDPS, die volgens de officiële kiescommissie, de CENI, de presidentsverkiezingen van 30 december met 38,5 procent heeft gewonnen? Of de man die de voorbije achttien jaar het staatshoofd was?

Kabila zou het met Tshisekedi op een akkoordje hebben gegooid na het mislukken van zijn plan A: de verkiezing van zijn partijgenoot en dauphin Emmanuel Shadary. In ruil voor het presidentschap zou Tshisekedi de belangen van Kabila en zijn entourage vrijwaren. Het slachtoffer van de deal zou Martin Fayulu zijn, de andere oppositieleider en de man die volgens onafhankelijke waarnemers de presidentsverkiezingen overtuigend heeft gewonnen – met 61 procent, meer bepaald, tegenover 15 procent voor Tshisekedi. Dat moet blijken uit cijfers van de CENCO, de Congolese bisschoppenconferentie, die op 30 december 40.000 waarnemers inzette. Van een echte alternance zou bijgevolg geen sprake zijn. De echte hefbomen van de macht – het leger, de veiligheidsdiensten en de concessies voor land- en mijnbouw – zouden in handen van Kabila en co. blijven.

Een week na de plechtigheid is de machtsoverdracht een voldongen feit. De internationale gemeenschap heeft haar kritiek ingeslikt. Schoorvoetend, uit vrees dat een gezagscrisis de hele regio in vuur en vlam zou zetten. In Congo zelf is het opvallend rustig gebleven: Fayulu’s oproep tot vreedzaam straatprotest vond nauwelijks gehoor, en de katholieke kerk heeft het vernietigende rapport van de CENCO stilletjes opgeborgen. En dus breekt in België voor Jean-Claude Tshisekedi een nieuwe levensfase aan. ‘Ik werd altijd als “de zoon van” beschouwd’, zegt hij met brede grijns. ‘Voortaan moet ik als “de broer van” door het leven. Door mijn werk op de personeelsdienst van de gevangenis van Itter ben ik snel moeten terugkeren. “Wie we daar hebben,” riepen de collega’s, ” le frère du président!“

Aan sterke verhalen geen gebrek. Wat dacht u toen Félix tijdens zijn eedaflegging onwel werd?

Jean-Claude Tshisekedi: Op de tribune brak paniek uit, maar ik was niet echt ongerust. Het was die dag snikheet in Kinshasa. Mijn broer kreeg het benauwd in zijn kostuum en zijn kogelvrije vest. En ja, de stress speelde hem parten, het gewicht van de geschiedenis drukte op zijn schouders. Na een kwartiertje was hij weer op de been en heeft hij er zelfs een grap over gemaakt. Comprenez mon émotion, zei hij met een knipoog naar president Mobutu, die dezelfde woorden gebruikte toen hij het einde van de eenpartijstaat aankondigde (op 24 april 1990, nvdr). De spanning was meteen uit de lucht.

Had u veel contact met Félix in de aanloop naar de plechtigheid?

Tshisekedi: Hij had het natuurlijk druk, maar hij heeft geregeld tijd voor de familie gemaakt. Félix is altijd de dauphin van papa geweest, hij heeft als enige van de zes zonen resoluut voor de politiek gekozen. Toch luistert hij naar zijn broers, ook als het over politiek gaat. We willen hem niet voor de voeten lopen, maar we vinden het wél onze plicht om hem bij te staan. Daarom was de hele familie aanwezig – ook halfzussen, ooms en neven. Alleen maman is in België gebleven. Ze wil pas terugkeren als vader wordt begraven.

Zijn stoffelijk overschot ligt al meer dan twee jaar in een mortuarium in Brussel. Joseph Kabila hield de repatriëring tegen, uit vrees dat de UDPS die in volle verkiezingscampagne zou verzilveren. Wordt Étienne Tshisekedi binnenkort in zijn geboorteland begraven, nu de UDPS zich opmaakt om een regering te vormen met Kabila’s coalitie?

Tshisekedi: Dat is de bedoeling. Over de details wordt nog onderhandeld, maar binnenkort wordt eindelijk de voor mijn vader gereserveerde begraafplaats in N’Sele ingericht. Ik verwacht dat hij in maart of april wordt gerepatrieerd.

Uw vader heeft twee keer nipt naast het hoogste ambt gegrepen. Na Mobutu’s val in 1997 beschouwde hij zichzelf als het wettelijke staatshoofd, maar hij werd aan de kant geschoven door rebellenleider Laurent-Désiré Kabila. In 2011 verloor hij wellicht door fraude de presidentsverkiezingen van diens zoon Joseph. Hoe bijzonder is het voor Félix om Étiennes droom waar te maken?

Tshisekedi: Het is erg emotioneel. Vader was een monument, daarover zijn vriend en vijand het eens. Het vergde veel moed om eind jaren 1970 tegen Mobutu op te komen. Hij heeft daar een zware prijs voor betaald. Gevangenis, mishandeling, ballingschap: niets is hem bespaard gebleven. En de familie deelde in de klappen. In Kinshasa blijven was geen optie. Roger en ik zijn al in 1981 naar België gestuurd, Félix is twee jaar later gevolgd met de rest van de familie. De verwachtingen zijn nu hooggespannen, maar mijn broer is er klaar voor. Waar vader nu ook is, ik ben er zeker van: hij is erg trots is op Félix.

Over Félix’ presidentschap hangt de schaduw van mogelijk bedrog. Net als uw vader acht jaar geleden beschouwt Martin Fayulu zich als de echte winnaar van de presidentsverkiezingen. Hoe kijkt u daartegenaan?

Tshisekedi: Ik ken de cijfers van de CENCO, ik volg de media en hoor de geruchten. Maar zeg nu zelf: waarom komt de bevolking dan niet in opstand? Fayulu zou 61 procent hebben behaald, terwijl Félix met 15 procent als derde geëindigd zou zijn: bedrog op die schaal zouden de Congolezen nooit slikken.

Tenzij ze zich door leger en politie geïntimideerd voelen.

Tshisekedi: Het klopt dat de mensen bang zijn voor repressie, maar dat is niet het punt. Wat de CENCO ook mag beweren, de Congolezen zijn best tevreden met het verloop van de verkiezingen. De verandering is een feit, Kabila’s plan om zich aan de macht vast te klampen is mislukt. En dat allemaal zonder chaos! De angst voor grootschalig geweld was groot, bij de internationale gemeenschap maar vooral bij de Congolezen zelf. Als de CENI Emmanuel Shadary tot overwinnaar had uitgeroepen, was het land ontploft.

De Congolezen hebben de voorbije weken veel maturiteit aan de dag gelegd. Tijdens Félix’ speech werd er vanuit het publiek een bekende slogan van vader geroepen: ‘ Le peuple d’abord!‘ Dat vat de situatie goed samen: het volk schenkt hem zijn vertrouwen, maar niet onvoorwaardelijk. Hij moet meteen werk maken van twee prioriteiten: de rechtsstaat herstellen en het algemene levenspeil verbeteren.

Heeft hij daar voldoende slagkracht voor? Volgens sceptici blijft de echte macht in handen van Joseph Kabila, die senator voor het leven is. Kabila’s partij heeft de parlementsverkiezingen met een verpletterende meerderheid gewonnen, wat de UDPS tot een moeizame cohabitatie dwingt.

Tshisekedi: Dat klopt niet helemaal. Kabila’s PPRD maakte deel uit van een platform met een resem lokale partijen, vaak nieuwe bewegingen rond één lokaal populaire politicus: zij hebben de parlementsverkiezingen gewonnen. De PPRD zelf heeft bar slecht gescoord. We mogen de macht van Kabila en zijn entourage niet overdrijven.

Félix is niet rancuneus. Hij zal de Kabilisten niet frontaal aanpakken, en dat hoeft ook niet. Hard werken en resultaten boeken: dat is nu de boodschap. Zodra mijn broer zijn gezag als president heeft gevestigd, zullen veel van Kabila’s medestanders de oversteek maken. Politieke allianties zijn in Congo tijdelijk, iedereen hangt zijn huik naar de wind. Er zijn trouwens al gesprekken aan de gang, ook met het kamp van Martin Fayulu.

Vermoedelijk niet met Fayulu zelf, want hij heeft de uitgestoken hand van Félix geweigerd.

Tshisekedi: Geef hem wat tijd om zich met de nieuwe realiteit te verzoenen. Waarom zouden hij en Félix niet kunnen samenwerken? Fayulu heeft jarenlang oppositie tegen Kabila gevoerd, samen met de UDPS. Hij is een echte patriot die bij het volk veel respect geniet. Toch heeft zijn legitimiteit met deze verkiezingen een knauw gekregen. Iedereen wist dat Fayulu eigenlijk voor Moïse Katumbi reed.

Katumbi, oud-gouverneur van de diamantprovincie Katanga, ging na een dubieuze veroordeling wegens financieel gesjoemel in buitenlandse ballingschap. Volgens velen gaat het om een manoeuvre van Kabila om een potentiële rivaal te neutraliseren. Zal Katumbi nu amnestie krijgen?

Tshisekedi: Ik denk het wel. Félix is al begonnen met het herstellen van de rechtsstaat. Een van zijn eerste beleidsdaden was de vrijlating van alle politieke gevangenen. Als blijkt dat Katumbi het slachtoffer was van een politiek proces, is het logisch dat hij naar Congo mag terugkeren.

Volgens boze tongen is Félix niet hard genoeg en mist hij de koppigheid van zijn vader. Hebben ze een punt?

Tshisekedi: Wees gerust, Félix kan hard uit de hoek komen. Natuurlijk is hij geen kopie van vader, hij komt diplomatischer en vriendelijker over. Dat zijn goede eigenschappen, want een president regeert niet alleen. Félix laat zich goed omringen. Met Vital Kamerhe heeft hij bijvoorbeeld een uitstekende kabinetschef. Kamerhe kent alle finesses van de Congolese politiek.

Nog voor de bekendmaking van de verkiezingsuitslag kwam aan het licht dat Félix bij zijn kandidaatstelling een vervalst diploma van de Brusselse hogeschool ICC had voorgelegd. Een klacht daarover voor het Grondwettelijk Hof in Congo zou zomaar tot zijn afzetting kunnen leiden. Is hij niet chanteerbaar, onder meer door Kabila, die de rechters van dat hof heeft benoemd?

Tshisekedi: Dat zogenoemde diplomaschandaal slaat nergens op. Mijn broer heeft helemaal geen diploma voorgelegd bij zijn kandidaatstelling. Dat hoefde ook niet, want het reglement voorzag in twee opties: kandidaten mochten een universitair diploma voorleggen óf een bewijs van hun politieke loopbaan. Félix heeft het tweede gedaan, door zijn UDPS-voorzitterschap aan te tonen.

U was dertig jaar niet meer in Congo geweest. Viel de hernieuwde kennismaking mee?

Tshisekedi: Ik was geschokt door het verval en de armoede. Zelfs Gombé, in mijn kindertijd een chique buurt van Kinshasa, is een puinhoop geworden.

Mijn broer staat voor een gigantische opdracht. Een van de ergste kwalen is de corruptie. Als een ambtenaar of leraar een salaris van 100 dollar verdient, blijft er 40 dollar aan de vingers van de chef of de directeur kleven. Daar wil Félix korte metten mee maken. Salarissen zullen rechtstreeks worden gestort, zonder graaiende tussenpersonen.

Om het land uit het slop te halen is natuurlijk meer nodig. De economie aanzwengelen, banen scheppen. Het is toch stuitend dat Congo niets produceert? Er worden alleen grondstoffen gedolven, maar daar worden de Congolezen nauwelijks beter van. Als de Chinezen in ruil voor grondstoffen wegen aanleggen en gebouwen optrekken, brengen ze hun eigen arbeiders mee. Zelfs dat werk wordt de Congolezen niet gegund! Félix wil de mijncontracten openbreken en betere voorwaarden afdwingen.

Nepotisme is een oud zeer in de Congolese politiek. Onder Mobutu of Kabila zou u als ‘broer van’ de lucratieve postjes of benoemingen voor het uitkiezen hebben. Wordt die traditie voortgezet?

Tshisekedi: (lacht) Félix wil breken met elke vorm van cliëntelisme. Makkelijk wordt dat niet, het zit ingebakken in de zeden van het land. Dat heb ik vorige week nog kunnen vaststellen. Onze auto werd op een van de vele checkpoints gecontroleerd. De chauffeur verloor zijn geduld. ‘Je weet toch wie er op de achterbank zit?!’ riep hij naar de militairen. ‘De broer van de nieuwe president!’ Ik pruttelde tegen, maar we werden meteen doorgezwaaid.

Ik heb me in België nooit op mijn familienaam laten voorstaan. Op een keer werd ik door de politie aan de kant gezet wegens overdreven snelheid. De agent zette grote ogen op toen hij mijn identiteitskaart zag. ‘Toch geen familie van de bekende politicus?’ vroeg hij. ‘Toeval’, heb ik geantwoord. ‘Tshisekedi is in Congo een populaire naam.’

Overweegt u terug te keren naar het land van president Tshisekedi?

Tshisekedi: Ik zou op termijn in Congo wel een bedrijf willen oprichten, bij voorkeur iets met groene stroom. Twee van mijn boers zijn nu al aan het uitkijken naar opportuniteiten. Roger, bijvoorbeeld, wil ginder iets beginnen met zijn kennis van autotechnologie. Investeren, banen scheppen: zo help je het land vooruit. Maar definitief verhuizen? Nee, ik voel me goed in België, net zoals mijn vrouw en vier kinderen. Ik bezoek al eens graag een museum of tentoonstelling, Frankrijk is mijn favoriete vakantieland. Je suis un vrai Belge, quoi.