Is Zelensky nog de juiste man voor Oekraïne?

Naarmate de situatie aan het front verslechtert, dreigt ook de politieke consensus in Oekraïne te versplinteren. Komt Volodymyr Zelensky’s legitimiteit stilaan in het gedrang?

Hij spreekt trager dan vroeger. Zijn stem lijkt de voorbije twee jaar nog rauwer geworden. Zijn kort geknipte haar kleurt grijs aan de slapen. ‘Verspil geen tijd. Versterk Oekraïne’, zo sprak een zichtbaar vermoeide Volodymyr Zelensky zijn publiek toe. Het zijn woorden die, hoewel goedbedoeld, leeg klinken. Door een gebrek aan luchtafweer lijkt Rusland vrij spel te hebben om met raketten, drones en jachtvliegtuigen Oekraïense steden te bestoken.

Zelensky is al een tijdje op zoek naar zichzelf. Begin februari kondigde hij aan dat Oekraïne aan een ‘nieuw begin’ toe was. Er gonsden op dat moment al enige maanden geruchten over het nakend ontslag van Valery Zaloezjny, de opperbevelhebber van het leger. Maar Zelensky wil, zo vertelde hij aan de Italiaanse televisiezender Rai, zich niet beperken tot het leger. Zowat het hele Oekraïense staatsapparaat is toe aan nieuw bloed, vindt de president.

Zelensky zet populaire opperbevelhebber Zaloezjny aan de deur: ‘Hij neemt een enorm risico’

De herschikking breidt ondertussen uit. Nadat Zaloezjny op 8 februari was bedankt voor bewezen diensten, kregen ook de luchtmacht en de landmacht een nieuwe bevelhebber. Er kwam een nieuwe legerstafchef, een nieuw hoofd voor de buitenlandse inlichtingendienst en een nieuwe voorzitter van de Nationale Veiligheidsraad. Ook in zijn eigen kabinet hield Zelensky grote schoonmaak: verschillende naaste adviseurs werden de laan uitgestuurd. Het opmerkelijkste vertrek is dat van Serhij Sjefir, een jeugdvriend die Zelensky bij zijn aantreden benoemde als zijn eerste assistent en die in 2021 een aanslag overleefde.

De redenen voor de herschikking variëren. Sommige stafleden waren na meer dan twee jaar oorlog bekaf, en wilden weg. Bij Oleksij Danilov, die eind maart aan de kant werd geschoven als secretaris van de Veiligheids- en Defensieraad, was de aanleiding een persoonlijke fout. De praatgrage Danilov had tijdens een tv-interview een woordspeling gemaakt naar aanleiding van het bezoek van de Chinese gezant Li Hui – ‘Hui’ klinkt in het Oekraïens als de vulgaire benaming voor het mannelijke geslachtsorgaan. Bovendien lijkt de herschikking nog lang niet afgerond. Ook premier Denys Sjmyhal en openbaar aanklager Andrij Kostin zouden weldra bedankt kunnen worden voor bewezen diensten.

Op zich mag de herschikking niet verbazen. Zelensky geldt als een temperamentvolle leider die de boel graag opschudt. Van zijn oorspronkelijke kabinet, dat op 29 augustus 2019 ingezworen werd in de Verchovna Rada (het Oekraïense parlement), blijven welgeteld drie excellenties over. Nauwelijks zes maanden na zijn aantreden wisselde Zelensky al van premier en van openbaar aanklager. Ook in juli 2022 voerde hij na de hectiek van de eerste oorlogsmaanden een herschikking door. ‘Zelensky doet aan politiek als een zakenman’, zegt Volodymyr Fesenko, directeur van het Center for Political Studies Penta. ‘Hij gelooft dat nieuwe mensen met extra energie aan het werk gaan. Na meer dan twee jaar oorlog vindt hij dat hij een impuls moet geven aan het staatsapparaat.’

Legitimiteit zonder verkiezingen

Op 20 mei loopt het huidige mandaat van Zelensky af. Er staan voorlopig geen verkiezingen gepland. Dat is wettelijk onmogelijk: Oekraïne is in staat van beleg, en volgens de Oekraïense grondwet mogen er dan geen verkiezingen gehouden worden. Er zijn ook logistieke bezwaren: je kunt niet veilig campagne voeren en een verkiezingsdag organiseren in een land dat voortdurend beschoten en gebombardeerd wordt. Miljoenen Oekraïners zijn gevlucht naar de rest van Europa, en tienduizenden soldaten kunnen de frontlijn niet verlaten. Westerse verkiezingsobservatoren zullen naar het front moeten om een legitieme verkiezing te hebben, observeerde Zelensky niet zonder ironie.

Voorlopig lijkt het uitblijven van verkiezingen Zelensky’s democratische legitimiteit niet te ondergraven. In november ondertekenden de oppositiepartijen in de Verchovna Rada een akkoord om pas verkiezingen te houden na de oorlog. Eerder hadden meer dan 100 Oekraïense ngo’s in september al opgeroepen om tijdens de oorlog geen verkiezingen te houden. In onderzoek van het Kyiv International Institute for Sociology (KIIS), dat dateert van afgelopen februari, zegt 69 procent van de Oekraïners dat er pas verkiezingen kunnen komen als de oorlog voorbij is. Volgens het laatste onderzoek van het Razumkov Centre heeft 58,6 procent van de Oekraïners vertrouwen in de president. ‘Dat hoge vertrouwen in de president is volslagen uniek in de Oekraïense context’, benadrukt Fesenko. ‘De meeste presidenten behouden hun populariteit slechts enkele maanden na hun verkiezing. In de regel wantrouwen Oekraïners hun machthebbers en hun staatsinstellingen.’

Tegelijk is het duidelijk dat Zelensky’s staat van genade stilaan voorbij is. In juni 2023 sprak 83,3 procent van de Oekraïners nog zijn vertrouwen uit in de Oekraïense president. In het laatste onderzoek van het Razumkov Center zijn er voor het eerst sinds het begin van de invasie meer Oekraïners die vinden dat het de verkeerde richting uitgaat met hun land – al zijn ze nog altijd optimistischer over de richting van hun land dan vóór de oorlog. Fesenko verklaart die terugval door het mislukte tegenoffensief van vorige zomer, en de steeds moeilijkere situatie aan het front. ‘Veel Oekraïners geloofden echt dat het leger erin zou slagen het volledige grondgebied op de Russen te heroveren’, benadrukt Fesenko. ‘Sinds de herfst is het duidelijk dat dat niet zal lukken, en loopt het vertrouwen in de president terug. Ook de beslissing om Zaloezjny te ontslaan heeft het vertrouwen geschonden.’

Bovendien heeft Zelensky zijn bevolking weinig opbeurends te bieden. Afgelopen donderdag keurde de Rada na maanden overleg een controversiële nieuwe mobilisatiewet goed. Die wet bevat minder uitzonderingen waarmee mannen militaire dienst kunnen ontlopen, en de straffen voor dienstweigeraars worden verstrengd. Oekraïners kunnen voortaan vanaf hun 25^e opgeroepen worden. Een maatregel die soldaten zou toelaten om na 36 maanden dienst af te zwaaien, werd op het laatste moment ingetrokken. Al die nieuwe rekruten weten bovendien dat de westerse wapenleveringen al enkele maanden stokken, terwijl de Russische artillerie genadeloos op hun posities inbeukt.

Contradictorisch genoeg gelooft een robuuste meerderheid van de Oekraïners (82,9%) nog altijd in de overwinning. Wanneer Oekraïners de vraag krijgen in welke instellingen ze het meeste vertrouwen hebben, noemt een overgrote meerderheid het Oekraïense leger (95,6%), de vrijwilligersbataljons (86,1%), de Nationale Garde (80,4%) en de Dienst voor Noodsituaties (84,9%). Instellingen als het parlement (19,5%), de rechtbanken (17,8 %) en het staatsapparaat (16%) scoren dan weer notoir laag. ‘Oekraïne is een land van politieke paradoxen’, aldus Fesenko. ‘We geloven in de overwinning, maar we zijn kritisch voor hoe het land bestuurd wordt. We hebben een hekel aan politieke partijen, en toch zijn best veel Oekraïners lid van een partij die ze absoluut vertrouwen.’

De groene kardinaal

Het mag misschien niet verbazen dat Zelensky’s staat van genade stilaan barsten vertoont. Voordat het Russische leger op 24 februari 2022 Oekraïne binnenviel, was Zelensky een president op weg naar de uitgang. In een peiling van het Kyiv Institute for Sociology uit februari 2021 sprak slechts 22 procent van de Oekraïners zijn vertrouwen uit in Zelensky. Ook in Europese hoofdsteden was er twijfel over Zelensky’s goede bedoelingen. De Europese dienst voor extern optreden, zeg maar het diplomatieke bureau van de EU, was kritisch voor Zelensky’s pogingen om zijn invloed op de Nationale Bank van Oekraïne te vergroten. Dat hij al na zes maanden zijn premier en openbaar aanklager de laan uit stuurde suggereerde dat de president geen vaart zette achter de hervormingen. In westerse diplomatieke kringen werd gemopperd over Zelensky’s driftbuien en zijn onvoorspelbare gedrag. In de aanloop naar de oorlog was er ergernis omdat hij de dreiging van een militaire invasie lange tijd minimaliseerde.

Maar zodra de Russische tanks over de grens denderden, ontplooide Zelensky zich tot de volmaakte staatsman. Ondanks (westerse) waarschuwingen dat Oekraïne snel in elkaar zou stuiken bleef hij in zijn land. Het Oekraïense leger bleek vindingrijk in de verdediging van zijn grondgebied. Dankzij zijn retorische vaardigheden slaagde Zelensky erin westerse landen te overtuigen om wapens te leveren.

Dat neemt niet weg dat bepaalde keuzes contraproductief blijken. Hoewel de nieuwe opperbevelhebber Oleksandr Syrsky respect geniet in militaire kringen, sleept hij de kwalijke reputatie mee dat hij – in tegenstelling tot Zaloezjny – al te lichtzinnig omspringt met de levens van zijn soldaten. Syrsky was de commandant die de strijd in Bachmoet organiseerde, waar duizenden Oekraïense soldaten sneuvelden in de verdediging van een strategisch onbelangrijke stad. Het helpt ook niet dat Syrsky in Rusland is geboren – zijn ouders en broer wonen er nog altijd, en spreken zich in het openbaar uit als Russischgezind. Zijn benoeming maakt het aantoonbaar moeilijker om nieuwe soldaten te mobiliseren.

Ex-televisieproducer

Er is vooral kritiek op de groeiende rol van Andrij Jermak, het hoofd van de presidentiële administratie. Jermak, een voormalige televisieproducer, is een absolute vertrouweling van Zelensky: de twee leerden elkaar kennen tijdens Zelensky’s showbizzcarrière. Als hoofd van de presidentiële administratie is Jermak de facto de op een na machtigste Oekraïner. Hij bepaalt wie toegang heeft tot Zelensky en welke informatie de president onder ogen krijgt.

Voor de oorlog onderhield hij de banden met de in Oekraïne uiterst invloedrijke oligarchen. Vandaag is hij de eerste contactpersoon voor Jake Sullivan, de Amerikaanse Nationale Veiligheidsadviseur, en leidt hij tegelijk de onderhandelingen met Rusland. In de wandelgangen wordt hij smalend de Groene Kardinaal genoemd, naar de kenmerkende kleur van Zelensky’s partij Sloeha Narodoe. Op publieke evenementen wijkt hij niet van Zelensky’s zijde. Hij heeft diens gewoonte overgenomen om tijdens de oorlog steevast een groen camouflageshirt te dragen.

Jermak woont naar verluidt permanent in het presidentiële paleis, waar hij een hele verdieping voor zichzelf heeft ingericht. Hij heeft kind noch kraai, draait onwaarschijnlijk lange dagen en schrikt niet terug voor een politiek robbertje vechten. Vrijwel alle nieuwe benoemingen in de presidentiële administratie zijn vertrouwelingen van Jermak. In maart 2020 werd zijn broer beschuldigd van corruptie, toen een video werd verspreid waarin hij tegen betaling overheidsjobs leek aan te bieden. Het onderzoek werd begin april stopgezet.

Jermaks groeiende invloed wordt met een zekere argwaan benaderd. Hij wordt ervan beschuldigd niet strikt meritocratische evaluatiecriteria te volgen in zijn personeelsbeleid. Populaire bewindslui die op termijn een electorale bedreiging kunnen vormen, worden opvallend vaak de laan uitgestuurd, weggepromoveerd of onderzocht voor corruptie. Het ontslag van Zaloezjny wordt bijvoorbeeld in Jermaks schoenen geschoven, omdat Zaloezjny’s populariteit een bedreiging zou vormen voor Zelensky. Tegelijk is het niet zo dat Jermak aan nepotisme doet en, zoals vroeger gangbaar was, totale onbenullen een invloedrijk postje kunnen kopen bij Vadertje Staat. ‘Het zijn professionele, ervaren bestuurders met een bewezen staat van dienst’, benadrukt Jelena Davlikanova, Oekraïne-expert bij het Center for European Policy Analysis (CEPA).

Balorige burgemeesters

In oorlogstijden is een zekere centralisering van de macht uiteraard niet onlogisch. Oekraïne is nu eenmaal in een existentiële strijd verwikkeld voor zijn voortbestaan. Maar tegelijk ligt die centralisering gevoelig. Oekraïne voerde de voorbije jaren – mee op verzoek van de Europese Unie – een succesvol decentraliseringsbeleid, waarbij de regio’s de mogelijkheid kregen om hun eigen middelen te beheren. Geld dat voorheen vanuit Kiev werd uitgedeeld – en daar al te vaak aan de vingers bleef plakken – raakt nu gemakkelijker ter plekke.

Dat brengt de presidentiële administratie onvermijdelijk in conflict met de burgemeesters. Waar Zelensky’s partij in 2019 voor het eerst in de Oekraïense geschiedenis een absolute meerderheid behaalde in de Rada, komen de burgemeesters vooral uit de oude politieke klasse. Zo is er een langlopend conflict met Vitali Klytsjko, de voormalige bokskampioen die vandaag burgemeester van Kiev is. Ook met Gennadi Troechanov, de invloedrijke burgemeester van Odesa, en Borys Filatov, de burgemeester van Dnipro, zijn de spanningen enorm. Troechanov werd begin mei gearresteerd (en opnieuw vrijgelaten) voor een zeven jaar oude corruptiezaak. Maar zelfs al hebben heel wat gouverneurs en burgemeesters het nodige smeer aan de handen wanneer het over corruptie gaat, ze genieten weldegelijk een zekere legitimiteit. In de laatste Razumkov-peiling gaf 54,2 procent van de Oekraïners aan vertrouwen te hebben in zijn burgemeester, bijna net zo veel als in de president.

Het is onmiskenbaar zo dat Zelensky in de Oekraïense geschiedenis de president is die veruit het meeste heeft gedaan om corruptie te bestrijden – maar de concurrentie is niet bepaald moordend. NABU, het Oekraïense anticorruptiebureau, recupereerde vorig jaar een recordbedrag van 4,7 miljard hryvnja (110 miljoen euro). Anderzijds geldt de oude zegswijze dat er in Oekraïne geen duidelijk verschil bestaat tussen anticorruptiebeleid en een politieke aanval. Ook Zelensky is daarin niet zonder zonde.

Er is bijvoorbeeld het geval van Vladyslav Atrosjenko, de burgemeester van Tsjernihiv. Die werd vorig jaar ontslagen omdat zijn vrouw zijn dienstwagen zou hebben gebruikt. Dat is een opmerkelijk licht vergrijp in een land waar de politieke klasse de staatskas lange tijd als een persoonlijke cashautomaat gebruikte.

Het contrasteert met de corruptiezaak tegen Oleksij Reznikov, de vorige minister van Defensie. Hoewel in januari 2023 al duidelijk was dat er onder Reznikovs ministerschap op grote schaal fraude was gepleegd, zou Zelensky hem pas in september ontslaan, toen een nieuw corruptieschandaal uitbarstte. In de nasleep van Reznikovs ontslag stelde de president voor om het anticorruptiebeleid te herschikken. Ngo’s waarschuwden dat Zelensky’s plannen de presidentiële administratie de mogelijkheid zouden geven om corruptieonderzoek als politiek wapen in te zetten.

Oekraïense Churchill

Nadat de immer strijdbare Oekraïense politiek bijna twee jaar lang – althans uiterlijk – aan hetzelfde zeel getrokken heeft, komen de onderlinge geschillen nu steeds nadrukkelijker naar boven. Petro Porosjenko, de vorige president, klaagt voortdurend dat Zelensky zijn boekje te buiten gaat. Begin december waarschuwde Klytsjko voor Zelensky’s ‘autoritaire neigingen’. In een interview met Der Spiegel liet hij zich ontvallen dat Oekraïne ‘op een bepaald moment niet anders zal zijn dan Rusland, waar alles afhankelijk is van de bevliegingen van één man’. Ook Borys Filatov, de burgemeester van Dnipro, was al kritisch voor de ‘autoritaire neigingen’ in het team van Zelensky. Toch lijken weinig Oekraïners de dreigende taal van Klytsjko ernstig te nemen. ‘De dag waarop Zelensky beslist dat hij Viktor Orbán wil zijn, is zijn politieke carrière voorbij’, benadrukt Davlikanova. ‘Autoritaire regimes hebben in Oekraïne geen kans. Oekraïners zijn totaal anders dan Russen: wij aanvaarden niet dat machthebbers met geweld hun macht doordrukken.’

Winston Churchill werd in 2002 met overmacht verkozen tot de Grootste Brit aller tijden. Zijn politieke erfenis als de man die het Verenigd Koninkrijk in zijn moeilijkste momenten door de duisternis leidde, staat buiten kijf. Maar tegelijk werd Churchill na de oorlog zonder al te veel poespas aan de kant geschoven. Mogelijks wacht een dergelijk lot ook Volodymyr Zelensky. Oekraïners hebben de neiging hun presidenten na een ambtstermijn de laan uit te sturen. Ondanks de steun die hij nog altijd geniet – en die in vergelijking met vredestijden ongezien is voor Oekraïne – zal er na de oorlogen wel degelijk een evaluatie komen.

‘Zelensky kan niet aan de macht blijven na de oorlog’, zegt Davlikanova. ‘Hij heeft de Oekraïners beloofd dat hij de grenzen van 1991 terug zou brengen. Het is duidelijk dat dat niet zal lukken. Ik zie niet in hoe hij het verlies van zo veel Oekraïens grondgebied en zo veel Oekraïense levens politiek kan overleven.’ Want zelfs als Zelensky’s beslissing om het land niet te ontvluchten later misschien als de geboorte van de Oekraïense natie zal gelden, belooft de strijd na de oorlog ongemeen hard te worden. ‘De oppositie heeft nu al enorm veel materiaal verzameld dat ze tegen Zelensky kan gebruiken,’ zegt Davlikanova. ‘Zodra het weer mogelijk is om campagne te voeren, breekt de pleuris uit.’