Iran zit niet te wachten op een regionale oorlog. Waarom beschiet het dan zijn buurlanden?
In de officiële communicatie van Ali Khamenei, Irans Opperste Leider, is de overwinning ophanden. De aanvallen van de Jemenitische Houthi-beweging op schepen in de Rode Zee worden juichend onthaald. Er is lof voor ‘het geduld van de Palestijnen’ en kritiek voor ‘de zionistische kolonisten’ en de Amerikaanse president Joe Biden. ‘Met Gods hulp zal het Verzet de vijand raken waar het maar kan’, zei de ayatollah begin januari.
En of Iran de woorden van zijn leider aanhoort. Zo nam het vorige week in minder dan 24 uur tijd maar liefst drie buurlanden onder vuur. Op 15 januari vuurde Teheran elf ballistische raketten op de Noord-Iraakse stad Irbil, waar de Iraanse Revolutionaire Garde naar eigen zeggen ‘een hoofdkwartier van de Mossad’ vernietigde. Nauwelijks enkele uren later lanceerde de Revolutionaire Garde een raketaanval op ‘anti-Iraanse groeperingen’ in Noord-Syrië.
Maar de meest opmerkelijke aanval kwam een dag later, toen Iran luchtbombardementen uitvoerde in de Pakistaanse regio Balochistan. Met die verrassende aanval richtte het zich op Jaish al-Adl (‘het leger van gerechtigheid’), een separatistische beweging die een onafhankelijk Balochistan najaagt. Nauwelijks een dag later reageerde Pakistan door twee andere Balochistaanse verzetsgroepen op Iraans grondgebied aan te vallen met drones en langeafstandsraketten. Het Pakistaanse ministerie van Buitenlandse Zaken voegde er nog aan toe dat het de ‘soevereniteit en territoriale integriteit’ van Iran ‘volledig respecteert’.
Iran heeft zijn doelen al bereikt op 7 oktober.
Ali Alfoneh, Arab Gulf States Institute Washington
Zelfs in een regio waar droneaanvallen, luchtbombardementen en overvliegende afstandsraketten tot de orde van de dag behoren, is de Iraanse aanval verwonderlijk. Iran en Pakistan zijn elkaar niet bepaald vijandig gezind. Ook al hebben beide landen al meer dan een decennium met Balochistaanse separatisten te kampen die zich op elkaars grondgebied schuilhouden, toch zijn de verhoudingen niet per se hostiel.
Misrekening
De onmiddellijke aanleiding voor de Iraanse daden is de spectaculaire aanslag in de Iraanse stad Kerman van 3 januari. Op die dag ontploften twee bommen tijdens een herdenkingsplechtigheid voor Qasem Soleimani, de Iraanse generaal van de Revolutionaire Garde die vier jaar geleden door een Amerikaanse droneaanval werd gedood. In Kerman kwamen minstens 94 Iraniërs om, de dodelijkste terreuraanslag op Iraans grondgebied sinds 1978. De aanslag werd opgeëist door de IS-K, de afdeling van de terreurgroep Islamitische Staat in de oostelijke Iraanse provincie Khorasan. Voor Iran is het een uiterst gênant schouwspel. Het slaagt er blijkbaar niet in om de nagedachtenis van Qasem Soleimani, de man die de IS versloeg en om wie het regime een heuse personencultus bouwde, veilig te houden voor de vijand die hij ooit dacht verslagen te hebben.
Na de aanslag in Kerman zwoer ayatollah Ali Khamenei dat er een ‘vastberaden en fors antwoord’ zou komen. Die uitspraak werd meteen problematisch toen bleek dat de aanslag het werk was van de IS-K. Het hoofdkwartier van die groepering bevindt zich naar alle waarschijnlijkheid in het door de taliban gecontroleerde Afghanistan. ‘Dat creëerde een wezenlijk probleem’, zegt Ali Alfoneh, Irankenner bij Arab Gulf States Institute in Washington. ‘Het Iraanse regime heeft gezworen om wraak te nemen. Maar het heeft geen zin om in een oorlog met Afghanistan verwikkeld te raken.’
En dus moest de Revolutionaire Garde – de militaire vuist van het regime – improviseren. Er moest een ‘vastberaden en fors antwoord’ komen. Een antwoord waarmee Iran bewijst dat het krachtig kan uithalen, maar dat toch niet ernstig genoeg is om een bredere escalatie te veroorzaken. Een actie die toont dat het over uitgebreide militaire mogelijkheden beschikt – en bijvoorbeeld Amerikaanse bases in Irak kan raken – maar tegelijk niet voor de vonk in het kruitvat zorgt. ‘Alleen heeft Iran zich op een cruciaal vlak misrekend’, zegt Alfoneh. ‘Syrië en Irak konden en wilden niet reageren op de Iraanse aanval, maar Pakistan wel. Ook het Pakistaanse regime is er als de dood voor om gezichtsverlies te lijden, en heeft op zijn beurt in Iran gebombardeerd. Het Iraanse regime beseft dat het zich verkeken heeft. De Iraanse propaganda probeert het nu voor te stellen alsof de aanvallen onderling afgesproken zijn. Dat is natuurlijk absurd: waarom zou je als staat aanvaarden dat een andere staat bombardementen uitvoert op jouw grondgebied?’
As van Verzet
Sinds de gruwelijke Hamas-aanval op Israël van 7 oktober pakt Iran graag uit met de zogenaamde As van Verzet. Dat is een informele groep milities en bewegingen die zich verenigen in hun afkeer van de staat Israël en zijn naaste bondgenoot Amerika en steun krijgen vanuit Teheran. Met de notoire uitzonderingen van de Palestijnse bewegingen Hamas en Islamitische Jihad gaat het vooral om sjiitisch geïnspireerde bewegingen als Hezbollah in Libanon, het Assad-regime in Syrië, de Houthi’s in Jemen en een handvol milities in Irak.
Maar het zou verkeerd zijn om de As van Verzet als een door Iran geleide coalitie van bondgenoten te zien. ‘Het overgrote deel van die groeperingen zijn milities die ook een eigen agenda hebben’, zegt Paul Aarts, Midden-Oostenkenner aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Iran zorgt voor trainingen en wapens, maar wanneer het erop aankomt doen die milities vooral hun eigen ding. Ik betwijfel bijvoorbeeld ten zeerste dat Iran de Houthi’s tot aanvallen op vrachtschepen in de Rode Zee heeft aangezet – al is het niet onmogelijk dat een nabij varend Iraans inlichtingenschip doelen heeft helpen te selecteren. Het is sowieso duidelijk dat Teheran op voorhand niets van de Hamas-aanval op Israël afwist.’
Iraanse kiezers hebben niet eens de keuze tussen de cholera en de pest, maar alleen tussen verschillende soorten cholera.
Elly Mansoury, Vrije Universiteit Brussel
Dat gebrek aan onderlinge coördinatie is een weloverwogen strategie, zegt Alfoneh. ‘Tijdens de Syrische burgeroorlog heeft Iran overwogen om een transnationale militaire organisatie te creëren, maar finaal heeft het daar niet mee doorgezet. Voor Iran is het interessanter dat de verschillende milities vooral sterke banden hebben met Teheran, en niet met elkaar.’
De As van Verzet past in wat Iran ziet als zijn ‘strategie van voorwaartse defensie’. Het is een relatief kostenefficiënte manier om macht te projecteren en invloed in de regio uit te bouwen. ‘Het ultieme doel van Iran is het veiligstellen van de eigen grenzen’, zegt Aarts. ‘Het wil zijn vijanden op afstand houden door in buurlanden als Irak, Syrië, Libanon of Jemen bondgenoten te hebben die het vuile werk kunnen opknappen. Voor de Arabische landen lijkt het natuurlijk helemaal anders, maar Teheran bekijkt dit echt als een manier om zichzelf te verdedigen. Als het zijn macht in de regio vergroot, komt dat vooral door de misstappen van anderen. Het reageert op de situaties die door anderen gecreëerd worden.’ Maar dat gebrek aan controle over zijn proxy’s houdt een zeker risico in. Nu de zenuwen zo gespannen staan, valt het niet uit te sluiten dat een van de aan Iran gelinkte groeperingen net dat tikkeltje te ver gaat.
Bovendien vechten Israël en Iran al enkele jaren een schaduwoorlog uit, waarbij de Israëlische inlichtingendienst Mossad geregeld hoofdkwartieren van de Revolutionaire Garde aanvalt en topfiguren uitschakelt. Afgelopen weekend trof Israël vijf Iraanse officieren bij een luchtaanval in de Syrische hoofdstad Damascus. Enkele uren later beschoot Islamitisch Verzet, een Iraakse militie die steun krijgt vanuit Teheran, de Al-Asad-luchtmachtbasis in West-Irak, waar Amerikaanse soldaten gewond raakten. De aanval op de militaire basis is duidelijk een vergelding voor de Israëlische aanval. Toch valt het te betwijfelen of Teheran helemaal gelukkig is met het risico dat het Amerika – waar in de regering-Biden onvrede leeft over de Israëlische houding – opnieuw dichter naar zijn bondgenoot drijft.
Niet één Palestijn
Teheran gaat sinds de Hamas-aanval van 7 oktober vol op het orgel over hoe, aldus ayatollah Khamenei, Israël de oorlog in Gaza verloren heeft. Maar tegelijk onderneemt het eigenlijk niets. ‘Iran heeft al zijn doelen al bereikt op 7 oktober’, zegt Alfoneh. ‘De Hamas-aanval heeft de mythe vernietigd dat Israël onkwetsbaar is. Het heeft de diplomatieke normalisatie tussen Israël en Saudi-Arabië verstoord. Het heeft de Arabische landen die hun relaties met Israël hebben genormaliseerd in diskrediet gebracht. Iran kan gewoon achteroverleunen terwijl de ene semiet de andere vermoordt.’ Want ondanks alle woorden van steun doen weinig landen minder voor de Palestijnse zaak dan Iran. ‘Het Iraanse regime geeft niets om de Palestijnen’, benadrukt Elly Mansoury, Irankenner aan de Vrije Universiteit Brussel. ‘Iran heeft in zijn geschiedenis nog niet één Palestijnse vluchteling opgenomen.’
Er speelt nog een andere reden waarom Iran uit alle macht probeert om niet meegesleurd te worden in een regionale oorlog. In eigen land heeft het immers enorme problemen. In september 2022 braken plotseling grootschalige protesten uit nadat de Iraans-Koerdische Mahsa Jina Amini gearresteerd werd door de Iraanse zedenpolitie en twee dagen later stierf in een politiecel. Haar dood leidde tot de zogenaamde Vrouw-Leven-Vrijheid-protesten, waarbij jonge vrouwen op straat kwamen en het recht opeisten om zonder hoofddoek door het leven te gaan. Het regime slaagde erin om met rücksichtslose repressie de protesten de kop in te drukken, maar het ongenoegen blijft groot bij de bevolking. Volgens een rapport van Amnesty International uit juni 2023 is het aantal executies in Iran het afgelopen jaar verdrievoudigd.
Bovendien beschikt het Iraanse regime over weinig middelen om de bevolking te paaien. Sinds het in elkaar stuiken van de nucleaire deal – die Donald Trump in 2018 opzegde – zit de Iraanse economie in zwaar weer. Het land torst een snel groeiende overheidsschuld, de inflatie bedraagt net geen 40 procent. Voor de parlementsverkiezingen die op 1 maart geprogrammeerd staan, dreigt een historisch lage opkomst. ‘Het Iraanse regime kampt met een enorme legitimiteitscrisis’, zegt Mansoury. ‘Er zijn maar weinig Iraniërs die de illusie hebben dat de verkiezingen ertoe doen. Alle kandidaten zijn op voorhand door het regime goedgekeurd. Bij Iraanse verkiezingen heb je niet eens de keuze tussen de cholera en de pest. Je hebt enkel de keuze tussen verschillende soorten cholera.’
In de context van de naderende verkiezingen zijn de toenemende spanningen in de regio een geschenk. ‘Voor het regime is dit een handige manier om de aandacht af te leiden van de slechte toestand in het land’, zegt Mansoury. ‘Het is gemakkelijker om met de spierballen te rollen in het buitenland dan een economisch beleid te voeren. Iraanse bewindvoerders presenteren zich als de enigen die het land kunnen beschermen tegen de Israëlische en de Amerikaanse dreiging.’ Mansoury wijst op de risico’s van die strategie. ‘Het is allesbehalve populair om in volle economische crisis al dat geld te blijven pompen in Hezbollah en Hamas. Veel Iraniërs hebben daar grote bedenkingen bij.’
Die interne onrust is een extra reden voor Teheran om voorzichtig te werk te gaan. ‘Het Iraanse regime heeft gewoon geen enkel voordeel bij een groot militair conflict’, zegt Aarts. ‘Het zal er alles aan doen om dat te vermijden. Maar aan de andere kant geldt ook: een ongelukje is snel gebeurd. Er hoeft echt niet veel fout te gaan om één of meerdere landen in een conflict mee te sleuren.’
