Iraans buitenlandminister Zarif: ‘Europa moet een toontje lager zingen’

Iran beleeft woelige tijden. De relatie met de Verenigde Staten staat onder druk, het internationale atoomverdrag komt in gedrang, en het verzet tegen de Iraanse invloed in de regio groeit. ‘Het is een catastrofe dat Europa zich zo nederig opstelt tegenover de VS’, zegt minister van Buitenlandse Zaken Mohammed Javad Zarif.

De spanningen tussen Iran en de Verenigde Staten houden al veertig jaar aan. De aanslag op generaal Soleimani op 3 januari leidde tot een nieuwe crisis. Is de situatie ooit zo gevaarlijk geweest als nu?

Mohammed Javad Zarif: We hebben al vaak op de rand van oorlog gestaan, maar deze keer is de situatie bijzonder ernstig. Een terroristische aanslag op een lid van het militaire bestuur hebben we nog nooit meegemaakt.

Zal de situatie verder escaleren?

Zarif: De aanslag steunde op valse aannames. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Mike Pompeo, twitterde dat er in Irak mensen op straat dansten terwijl er alleen rouwstoeten te zien waren. De hele regio is hierdoor zwaar getroffen. Als de Amerikanen daar voordeel uit denken te halen, vergissen ze zich schromelijk.

De Iraanse regering nam wraak door een luchtaanval te lanceren op Amerikaanse militaire bases in Irak. Mogen we meer wraakacties verwachten?

Zarif: Die aanval was het formele militaire antwoord van Iran. Het was niet de bedoeling slachtoffers te maken, we wilden gewoon ons recht op zelfverdediging uitoefenen. Het echte antwoord zal van onze bevolking komen. De Iraniërs hebben duidelijk gemaakt dat ze de acties van de VS veroordeelt. Amerika zal snel merken dat Qassem Soleimani meer schade zal berokkenen als martelaar dan als generaal.

Kan Amerika de milde reactie van Iran als een teken van zwakte zien?

Zarif: We hebben Amerika veel schade toegebracht. Zelfs met hun volledige militaire macht konden ze niet voorkomen dat hun basissen werden aangevallen. Dat toont hoe nonchalant ze zijn. Maar de grootste schade hebben ze zichzelf toegebracht. Hun aanval heeft haat gezaaid. De moord op Soleimani zal het einde betekenen van de Amerikaanse aanwezigheid in Irak. Dat zal niet van vandaag op morgen gebeuren, maar onze gezamenlijke geschiedenis strekt zich uit over millennia. Wij hebben geen haast.

Zwitserland bemiddelt tussen de VS en Iran. Toen de situatie dreigde te escaleren, nam u via hen contact op met Washington. Waarover ging dat gesprek?

Zarif: De VS heeft contact opgenomen met ons. En wel op een zeer onaangename manier.

Kunt u dat toelichten?

Zarif: Mike Pompeo is geen goede diplomaat. Zijn boodschap aan ons was provocerend en beledigend. We hebben dan ook een passend antwoord gegeven. We hebben meegedeeld dat de actie beëindigd is en dat we niets meer zullen ondernemen als zij niets ondernemen. En dat we niet verantwoordelijk zijn voor de acties van anderen.

Wat betekent Soleimani’s dood voor Iran en zijn politiek in de regio?

Zarif: Generaal Soleimani was enorm belangrijk, zijn dood is een zwaar verlies voor Iran en voor mij persoonlijk. Ik heb een goede vriend verloren. Maar onze politiek zal niet veranderen.

Soleimani speelde een sleutelrol in het uitbouwen van Irans macht in Irak. De VS stellen hem verantwoordelijk voor de dood van honderden Iraakse soldaten.

Zarif: De VS, Europa en de hele internationale gemeenschap hebben de overwinning op de IS aan Soleimani te danken. De Amerikanen begrijpen de realiteit in onze regio gewoon niet. Ze spreken aldoor over pro-Iraanse milities, maar die zijn er niet. Militieleden komen niet massaal op straat om de dood van een generaal te rouwen.

Maar de invloed van Iran is niet populair. In Irak kwamen mensen op straat met anti-Iraanse slogans en in Libanon werd geprotesteerd tegen de Hezbollah, Irans bondgenoot.

Zarif: Mensen protesteren er tegen corruptie en de regering. Er waren ook anti-Iraanse slogans, dat klopt. Maar het medeleven in die landen na de dood van de generaal was heel zichtbaar. Politiek heeft altijd voor- en tegenstanders.

Dat geldt ook voor Iran. Het moment van eenheid na de aanval was kort. Nu protesteren mensen weer naar aanleiding van de crash van het Oekraïense vliegtuig dat op 8 januari werd neergehaald door een Iraanse luchtafweerinstallatie.

Zarif: Die protesten zijn ook gegrond. De dood van zo veel jonge mensen heeft iedereen gechoqueerd. Veel studenten hebben iemand verloren in die crash, de situatie was zeer emotioneel.

Waarom heeft het zo lang geduurd voor de regering toegaf dat de Iraanse strijdmacht verantwoordelijk was voor het ongeluk?

Zarif: De situatie lag erg moeilijk. Daarnaast hebben anderen er al langer over gedaan. Tweeëndertig jaar geleden hebben de Amerikanen een Iraans passagiersvliegtuig uit de lucht geschoten. Daar hebben ze zich nog altijd niet voor verontschuldigd. De verantwoordelijke voor die crash kreeg een waarschuwing. De Iraniër die de crash van het Oekraïense vliegtuig veroorzaakte, zit in de gevangenis.

Dat verklaart niet waarom de Iraanse regering drie dagen nodig had om de fout toe te geven.

Zarif: De klachten zijn terecht, informatie werd te lang verzwegen. Maar daarvoor is de regering verantwoordelijk.

Wanneer wist u van de crash?

Zarif: Op vrijdagmiddag 10 januari, meer dan twee dagen na het voorval. Op dat moment kwam het leger tot het besluit dat het om een menselijke fout ging. Zodra de hoogste leider daarvan op de hoogte werd gebracht, wilde hij het meteen openbaar maken. Dat gebeurde dan zaterdagochtend. Het zijn zeer pijnlijke weken geweest.

U verweet de VS ook schuldig te zijn aan het voorval. Maar de Iraanse regering had het luchtruim niet afgesloten op de nacht van het ongeval. Is dat niet onverantwoordelijk?

Zarif: Dat was een technische en politieke beslissing. Teheran ligt niet in conflictgebied. Daarnaast hadden we acht jaar lang oorlog met Irak zonder het luchtruim te sluiten.

Komt er een internationaal onderzoek?

Zarif: We voeren een onderzoek uit dat overeenstemt met de internationale eisen. We hebben ook Oekraïne en vliegtuigbouwer Boeing uitgenodigd om deel te nemen.

In november waren er massaprotesten in Iran, nu protesteren studenten. Hoe sterk is het verzet tegen uw regering?

Zarif: Ik erken de woede en de frustratie van de mensen die om de slachtoffers rouwen. De studenten die gestorven zijn verdienen ook aandacht, ik wil het leed van de bevolking niet bagatelliseren. Maar als die protesten als parameter moeten gelden voor het verzet tegen de regering, dan moeten we ze ook vergelijken met de rouwstoet voor Soleimani. We mogen de stemmen van de oppositie niet negeren. Maar er zijn dus ook mensen die op straat komen om hun respect te betuigen voor een man die terrorisme bestreed en zijn land verdedigde. We zijn geen monolithisch land, er zijn verschillende stemmen. Mensen hebben in Iran het recht om te protesteren.

Toen de bevolking in november dat recht uitoefende om te protesteren tegen de verhoogde benzineprijzen, werden velen neergeschoten. Er zouden meer dan duizend mensen om het leven gekomen zijn.

Zarif: Dat was een van de ergste gebeurtenissen in ons leven. Maar die cijfers kloppen niet, er kwamen minder dan 300 mensen om. We onderzoeken de zaak. Maar er moet ook een onderscheid gemaakt worden tussen mensen die hun recht op vrije meningsuiting uitoefenen en mensen die winkels plunderen of tankstations in brand steken.

Was het neerschieten van die mensen dan een goede beslissing volgens u?

Zarif: Nee, zeker niet. Ik wil excessieve maatregelen niet goedkeuren. Dat soort geweld moet voor het gerecht gebracht worden.

Mensen protesteren tegen Ali Khamenei, de hoogste leider van Iran. Ze roepen ‘dood aan de dictator’ en eisen dat hij aftreedt.

Zarif: Er is ontevredenheid in Iran maar ik vrees dat de internationale gemeenschap die fout inschat. Ik waarschuw het Westen voor valse oordelen die tot verkeerde beslissingen leiden. Donald Trump dacht dat de Iraanse regering door Soleimani’s dood volledig zou instorten. Hij heeft zijn doel niet bereikt.

In mei 2018 heeft Trump het atoomverdrag met Iran beëindigd en harde sancties ingevoerd tegen uw land. Nu ook Iran zich steeds minder aan het verdrag houdt, heeft de Europese Unie onlangs een proces op gang gebracht dat kan eindigen met sancties van de Verenigde Naties.

Zarif: De EU ziet Iran jammer genoeg niet als partner. In juni 2018 hebben Europa, Rusland, China en Iran in een statement benadrukt dat Iran voordelen moet kunnen halen uit het atoomverdrag. De Europeanen hebben niets ondernomen en zijn hun verplichtingen niet nagekomen. Europa moet een toontje lager zingen.

Volgens Europa begon Iran het verdrag te schenden.

Zarif: We schenden het niet, we handelen binnen de perken van het verdrag. Ik wil duidelijk zijn: als Europa zijn verplichtingen nakomt, zijn wij meteen bereid het verdrag weer volledig te volgen. Maar die verplichting is meer dan louter verklaren dat het verdrag in stand gehouden moet worden. Woorden betekenen niets. Europa moet handelen.

Europa heeft Instex opgericht opdat bedrijven zaken kunnen doen zonder gebukt te gaan onder sancties uit de VS.

Zarif: Instex is maar een betalingsmechanisme. Meer dan anderhalf jaar nadat de VS uit het atoomverdrag is gestapt, is de EU er niet in geslaagd om ook maar één zaak af te handelen.

Is het verdrag dood?

Zarif: Nee. Een belangrijk deel van het verdrag is de volledige transparantie van Irans activiteiten. Dat geldt nog altijd. De EU en Iran komen beide een deel van het verdrag niet na. Maar dat betekent niet dat het verdrag dood is.

Als Iran binnen de dertig dagen geen akkoord sluit met Europa, komt de zaak voor de Veiligheidsraad van de VN. Als er dan sancties volgen, kunnen die het einde van het verdrag betekenen.

Zarif: Europa heeft onvoldoende grondslag om zo’n proces in gang te trekken. Ze kunnen niet zomaar een zaak voor de Veiligheidsraad brengen omdat ze Europeanen zijn en blauwe ogen hebben. Dat denken niet alleen wij maar ook Rusland en China. De Europeanen zullen op harde tegenstand stoten.

Wat verwacht u van de EU?

Zaif: Het is een catastrofe dat Europa zich zo nederig opstelt tegenover de VS. Iedereen die zich tevreden stelt met het unilateralisme, ondersteunt het ook. Europa’s boodschap aan ons is: ‘Sorry, niets aan te doen.’ De EU kan niet zomaar knielen tegenover Trump om later gewichtig te doen tegenover Iran.

Hoe zou Iran reageren als er sancties zouden komen van de VN?

Zarif: Dat heeft president Hassan Rouhani in zijn brief aan de verdragspartners beschreven. Europa zal de consequenties van zijn handelingen moeten dragen.

Iran heeft gedreigd om het non-proliferatieverdrag (NPV) te beëindigen. Zullen er dan weer bommen gemaakt worden?

Zarif: Nee, onze beslissing om geen atoomwapens te ontwikkelen, heeft niets met het NPV te maken. Dat is een strategische en morele overtuiging.

Heeft Soleimani’s dood die strategische overtuiging veranderd?

Zarif: Nee. Morele overtuigingen veranderen niet door de illegale handelingen van anderen.

Sommige leden van de Iraanse regering geloven dat atoomwapens het enige antwoord zijn op het gedrag van Amerika.

Zarif: Ik zei eerder al dat we geen monolithisch land zijn. Er is geen eensgezindheid over ieder onderwerp. Maar grootayatollah Khamenei heeft een fatwa uitgevaardigd die het maken van massavernietigingswapens verbiedt.

Sluit Iran onderhandelingen met de VS uit na Soleimani’s dood?

Zarif: Nee, ik sluit niet uit dat mensen hun handelingen kunnen herzien en de realiteit kunnen erkennen. Voor ons maakt het niet uit wie er in het Witte Huis zit. Alleen de houding van de VS is belangrijk. Trumps regering kan die houding nog altijd aanpassen, de sancties opheffen en terugkeren naar de onderhandelingstafel. Ze zullen ons daar nog altijd aantreffen. De Amerikanen hebben het Iraanse volk zwaar getroffen. Op een dag zullen ze hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. Wij hebben geduld.

Vertaling: Cynthia Van Muylder