Voor het eerst in tientallen jaren houdt het aandeel van Mexicanen die een inheemse taal spreken, gelijke tred met de algemene bevolkingsgroei. De favoriet voor de presidentsverkiezingen in juli belooft tweetalige scholen in zones met inheemse meerderheid.
De verkiezingsmeeting met de presidentskandidaat verloopt op een bijzondere manier. Iedereen spreekt eerst in zijn eigen, inheemse taal, vervolgens in het Spaans.
Eerst neemt Ángel Santiago het woord. De tiener vraagt dat het onderwijs ‘onze cultuur en onze talen’ respecteert”, hij doet dat in een van de vele varianten van het Zapoteeks die men in de zuidwestelijke deelstaat Oaxaca spreekt.
Na hem nemen burgemeester en leraar Juan José García Ortiz en dichteres Irma Pineda López het woord. ‘Nooit meer een Mexico zonder inheemse volkeren’, besluit de burgemeester zijn toespraak.
López Obrador
De presidentskandidaat is Andrés Manuel López Obrador van de linkse Morena-partij. Hij maakt het meeste kans om in juli tot president te worden verkozen. Naast hem staat Susana Harp, een zangeres van traditionele Zapoteekse muziek met internationale faam; ze is kandidate voor de Senaat.
Ook Esteban Moctezuma is aanwezig. Als López Obrador president wordt, wordt Moctezuma zijn minister van Onderwijs.
Enige inheemse president
Het tafereel speelt zich af in Guelatao, een dorp in Oaxaca. In Guelatao werd Benito Juárez geboren, de enige inheemse president die Mexico ooit gehad heeft.
López Obrador koos deze symbolische plaats uit om er zijn onderwijshervorming voor te stellen. Hij belooft onder meer tweetalige scholen op te richten in zones met een inheemse meerderheid.
Oaxaca is de deelstaat met de grootste inheemse bevolking: 418 van de 570 gemeenten hebben een inheemse meerderheid.
Inheemse talen in opmars
De verkiezingsbelofte is een duidelijk symptoom van een proces dat al even bezig is: de inheemse talen zijn in opmars in Mexico.
Uit de vijfjaarlijkse volkstelling van het Nationaal Instituut voor Statistiek en Geografie (Inegi) is het aantal Mexicanen dat een inheemse taal spreekt de laatste tien jaar met 20 procent gestegen. De bevolking groeide ongeveer even sterk in die periode.
Voor het eerst in tachtig jaar daalde het aantal sprekers van inheemse talen niet.
Identiteit, taal en grondgebied
Een belangrijk deel van dit fenomeen is te wijten aan het werk van jonge inheemse Mexicanen die de identiteit, de taal en het grondgebied willen recupereren die hun ouders zijn kwijtgespeeld.
‘We proberen onze taal te recupereren en de ouderen ervan te overtuigen hun grond niet te verkopen, omdat we niet langer bereid zijn om ons te schamen voor onze inheemse identiteit’, zegt José Koyoc Ku, een lid van Yúuyum Radio, een gemeenschapsradio van Maya’s in Yucatan, in het zuidoosten van het land.
De Maya’s, Zapoteken en Nahua’s zijn de drie meest talrijke inheemse volkeren in Mexico.
364 taalvarianten
Mexico telt momenteel 68 inheemse volkeren en 364 varianten van 11 taalfamilies. Die hebben de Spaanse kolonisering overleefd. Volgens de Nationale Commissie voor de Ontwikkeling van Inheemse Volkeren zijn door de kolonisering 143 talen verloren gegaan.
Gedurende tientallen jaren overheerste het officiële discours van nationale eenheid en de stelling dat in Mexico, in tegenstelling tot in andere landen, geen uitroeiing of segregatie van inheemse volkeren had plaatsgevonden.
Maar een multi-etnisch beleid heeft Mexico nooit gehad, zeggen activisten. De eerste vorm van segregatie gebeurde via de taal. Bij de onafhankelijkheid van Mexico, in de eerste helft van de negentiende eeuw, werd het Spaans de enige officiële taal, ook al was bijna de helft van de bevolking inheems.
15,7 miljoen inheemse Mexicanen
Uit Inegi-cijfers van 2015 blijkt dat 15,7 miljoen van de 119 miljoen Mexicanen zichzelf als inheems beschouwen, ook al spreekt maar de helft een inheemse taal.
‘Onze ouders en onze grootouders kregen Spaans aangeleerd met een kruis in de ene hand en een stok in de andere. Ze mochten hun eigen taal niet spreken’, vertelt María de la Luz Villa Poblano, een 71-jarige vrouw uit de noordwestelijke deelstaat Baja California die ijvert voor de erkenning van het Cochimí-volk waartoe ze behoort.
De inheemse bevolking werd genegeerd totdat in 1994 het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger op het toneel verscheen. De slogan ‘Nooit meer een Mexico zonder ons’ markeerde een keerpunt.
Eigen presidentskandidaat
In mei 2017 besloot het Nationaal Inheems Congres deel te nemen aan de presidentsverkiezingen en duidde daarvoor een inheemse vrouw aan, María de Jesús Patricio Martinez.
‘We weten dat dit misschien de laatste kans is om als inheemse volkeren en als Mexicaanse samenleving op een vreedzame en radicale manier onze eigen manier van besturen te veranderen’, zeiden de Zapatisten toen in een verklaring.
Patricio slaagde er niet in om door te gaan naar de volgende ronde omdat ze slechts een derde van het benodigde aantal handtekeningen kon verzamelen. Maar het signaal was duidelijk.
Situatie kritiek
De situatie voor de inheemse bevolking van Mexico is kritiek, stellen meerdere studies, specialisten en vertegenwoordigers van inheemse volkeren.
Volgens cijfers van de Commissie voor de Ontwikkeling van Inheemse Volkeren, een overheidsinstantie, zijn 23 van de 68 inheemse bevolkingsgroepen in ‘versneld tempo aan het uitsterven’ en daarvan zijn er 14 die minder dan 500 leden tellen en dus bijna verdwenen zijn.
Als de situatie niet verandert, zegt een andere overheidsinstantie, het Nationaal Instituut voor Inheemse Talen (Inali), dan zullen 64 talen uitsterven, de meeste al ergens in de komende twintig jaar.
Van de 364 taalvarianten in Mexico, zijn er slechts 185 die geen onmiddellijk risico lopen om uit te sterven.
Nauwelijks aanwezig in de media
‘De talen worden bedreigd omdat ze nauwelijks aanwezig zijn in de media en op het internet en omdat de openbare instellingen (op de drie bestuursniveaus) er geen rekening mee houden’, zegt Inali-directeur Javier López Sánchez.
De inheemse talen zijn ‘gedegradeerd’, zegt hij, ze worden enkel nog gebruikt binnen families en gemeenschappen. ‘Door het eentalige overheidsbeleid geven ze de taal niet meer door aan hun kinderen. Daarbovenop komt nog de discriminatie.’
Vechten om te overleven
Maar verschillende inheemse Mexicanen hebben besloten om te vechten voor het overleven van de inheemse volkeren.
Volgens officiële gegevens is de neerwaartse trend die 80 jaar lang aanhield, in 2005 gestopt. Sindsdien houdt het aandeel van Mexicanen die een inheemse taal spreken, gelijke tred met de algemene bevolkingsgroei. Van zes miljoen sprekers van inheemse talen in 2005 ging het naar 6,6 miljoen in 2010 en 7,3 miljoen in 2015. Daardoor blijft hun aandeel stabiel op 6,5 procent van de totale bevolking.
‘Ze zeggen dat we aan het uitsterven zijn, maar dat is niet zo’, zegt Susana Hernández vol overtuiging. ‘Zolang we inheems willen blijven, zullen we niet uitsterven.’
De vrouw behoort tot het Kikapú-volk en is met iemand van het Papai-volk getrouwd. Volgens officiële gegevens staan beide volkeren uit het noorden van Mexico op het punt te verdwijnen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier