In memoriam: priester Gustavo Gutiérrez (1928-2024), goed in revolutie en afwassen

In Peru overleed Gustavo Gutiérrez. De kleine sloppenpriester – goed in revolutie en in afwassen – schreef de bijbel van de bevrijdingstheologie en zette daarmee de ganse katholieke kerk op zijn kop.

Gustavo, geboren in armoede op 8 juni 1928, loopt op zijn 12^e osteomyelitis op, een infectie van het bot of het beenmerg. Dat kluistert de jongen zes jaar aan zijn bed en een rolstoel. Hij zal altijd hinken, maar hij kijkt later filosofisch op die tijd terug. ‘Ik had niet veel omhanden en kon ontzettend veel lezen en schaken met vriendjes.’

Boosaardig

Hij haalt de verloren schooljaren in en zijn leraars, overdonderd door Gustavo’s inzet en verstand, gidsen hem naar de universiteit van Lima. De jongen studeert medicijnen en letteren, maar kiest op zijn 24^e voor het priesterschap. Met een beurs landt hij in Leuven. Hier leert hij de films van Pier Paolo Pasolini en Luis Buñuel appreciëren, hij valt voor de recalcitrante Edward Schillebeeckx als mentor, volgt psychologie en filosofie. Dan gaat het voor theologie naar Lyon en voor zijn wijding naar Rome.

31 en Gutiérrez keert terug naar Lima als volleerd theoloog, maar hij trekt als priester de sloppen in. Dat doet hij niet vanuit een betweterig romantisch beeld over armoede. ‘Armen kunnen ook slecht, hebzuchtig of boosaardig zijn.’ Maar je wint in Zuid-Amerikaanse slums geen zieltjes door die sloebers passionalen naar de kop te smijten. Naast zijn slopende job blijft hij – een uitstekend, multidisciplinaire researcher – studeren en publiceren.

In 1971 verschijnt zijn magnum opus, Bevrijdingstheologie: Geschiedenis, Politiek, Redding over de rol van de kerk in een verpauperde derde wereld. De mechanismen die armoede creëren moeten weg. Verdrukten kunnen zich vervolgens vrij en waardig ontplooien. En dan, bevrijd van egoïsme en zonde, gaan ze een diepere relatie aan met hun medemens en God. De kerk moet dat proces actief aansturen, en meteen stoppen met armen hun rechtmatige plek pas in de hemel te geven. Het erudiete maar niet erg toegankelijke boek krijgt na vertalingen snel internationale tractie, maar ook straffe tegenwind.

Inquisitie

Weg met de armoede, dat betekent revolutionaire hervormingen in dictatoriale landen. De strijd vergt later slachtoffers, van bisschop Oscar Romero, vermoord tijdens een mis in San Salvador, tot Belgische scheutisten afgeslacht in Guatemala.

Maar Gutiérrez’ raddraaierij zint ook Rome niet. Terwijl de leer zich als een lopend vuur verspreidt, theologen in Europa en Amerika hun collega omarmen, laat de Poolse communistenvreter Johannes Paulus II de prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer los. Vroeger gewoon de inquisitie.

Die Joseph Ratzinger – later paus Benedictus XVI – sommeert de Peruaanse bisschoppen alle fouten in het handboek van de bevrijdingstheologie op te sporen. Wanneer zij de stellingen van Gutiérrez als honorabel beoordelen, convoceert de Duitser hen gegriefd in Rome. Ze moeten alles grondig herbekijken. Ook dat loopt op niets uit. Finaal zet Ratzinger, een levende remedie tegen empathie, zelf Gutiérrez’ theses als ‘sterk afwijkend van de katholieke leer’ weg. Het komt nooit meer goed tussen die twee.

Lesgever aan University of Notre Dame in Indiana

Heel die defenestratie lang werkt de priester in de sloppen en doceert hij deeltijds in Lima. Wanneer Rome in 1998 een Opus Dei-epigoon tot aartsbisschop in Peru bombardeert, sluit Gutiérrez zich aan bij de Franse dominicanen. Zij vallen buiten de bevoegdheid van die Romeinse zetbaas. In 2001 gaat hij voltijds lesgeven aan de University of Notre Dame in Indiana. Een fijne leermeester die overal waar hij op visite komt, vraagt of hij daarna niet moet afwassen, want ‘daar ben ik goed in’.

En elke zomer zit hij, gelauwerd over de hele wereld, in zijn sloppenwijk. Tot de Peruviaan in 2018, dan 90, weer definitief naar Lima verhuist. In Rome resideert intussen zijn vriend, de Argentijnse Paus Franciscus, en de bevrijdingstheologie blijft eeuwig leven. ‘Die is dikwijls dood verklaard. Maar als zogenaamde vader ervan zag ik nooit een uitnodiging voor de begrafenis.’