In memoriam: Jacques Chirac wás Frankrijk

Na veertig jaar politiek was Jacques Chirac (1932-2019) zijn land geworden. Joie de vivre, tegenstellingen en tekortkomingen incluis.

Een klopje op de schouder, een kusje voor de baby, een ontwapenende binnenkomer. Zijn menselijkheid was het handelsmerk van Jacques Chirac, le président copain. Hiërarchie kende hij niet, een conversatie met een wc-juffrouw ging hem net zo makkelijk af als een gesprek met een hoogleraar.

In de jaren voor zijn dood was er van zijn energie en gezelligheid weinig over. Hij kampte met een aan Alzheimer verwante neurologische aandoening, die zijn geheugen en spraak aantastte en hem aan een rolstoel kluisterde. Zijn voormalig medewerker Daniel Le Conte, die van 2014 tot aan zijn eigen dood in 2017 veel bij hem was, polste de stemming van de oud-president door dagelijks dezelfde opmerking te maken. ‘De avond is gevallen’, zei de Fransman zodra het donker begon te worden. Zolang het antwoord luidde ‘ik hoop dat ze zich niet bezeerd heeft’, wist hij dat zijn vriend nog bij de tijd was.

Hiërarchie kende hij niet, een conversatie met een wc-juffrouw ging hem net zo makkelijk af als een gesprek met een hoogleraar.

Chirac verliet het Élysée in 2007, waarna hij tot aan zijn pensioen nog vier jaar in de Grondwettelijke Raad zat. Maar al in 2005 bleek dat er iets goed mis was. Achter zijn bureau kreeg de president flinke hoofdpijn en zag hij ineens slecht. Hij werd direct naar het ziekenhuis gebracht en een week later alweer ontslagen. ‘Een lichte hersenbloeding’, constateerden de artsen, maar volgens journaliste Béatrice Gurrey, die zijn tweede ambtstermijn volgde voor Le Monde en het boek ‘De Chiracs: de geheimen van een clan’ schreef, is daar niets van waar.

‘Zijn vrouw Bernadette en dochter Claude dwongen de artsen tot die verklaring. Het was een zware hersenbloeding, een keerpunt in zijn carrière. Chirac realiseerde zich dat hij zich niet herkiesbaar kon stellen, en vroeg zich af hij die twee jaar überhaupt nog wel vol kon maken.’ Volgens de journaliste heeft annus horribilis 2005 zeker gevolgen gehad voor de gezondheid van het staatshoofd. ‘Er werd in Frankrijk tegen het Europese grondwet gestemd, terwijl de president campagne voerde voor een ‘ja’. Er braken verschrikkelijke rellen uit in de voorsteden van Parijs en Frankrijk liep de Olympische Spelen van 2012 mis, waar Chirac zich erg voor had ingezet.’

Volgens Gurrey vond Chirac het niet heel erg dat het einde van zijn carrière in zicht was. De Fransman was immers al in 1967 begonnen in de landelijke politiek, als parlementariër. In dat jaar richtte hij de rechtse RPR op, die het gedachtengoed van generaal De Gaulle aanhing, en in 2002 opging in de UMP (nu Les Républicains). Gedurende vier decennia bekleedde Chirac de ene hoge functie na de andere.

Sociale ladder

Zijn geheim? ‘Jacques Chirac was een veroveraar’, zegt Béatrice Gurrey. ‘Hij was empathisch, een goede campagnevoerder en kletste politici zijn kamp binnen. Het was een bijzondere man, als hij binnenkwam, gebeurde er iets.’ Die warme kant was niet onbelangrijk, maar Chirac profiteerde ook van een onbegrensd zelfvertrouwen. Dat werd gekweekt door zijn moeder Marie-Louise, die hem adoreerde. Zijn vader Abel was vooral autoritair, wat bij Jacques een zekere rebellie opriep. Zo verdween hij na zijn middelbare schooltijd een paar maanden als matroos op een kolenschip. Bij terugkomst in Le Havre stond Chirac-senior hem op te wachten, om hem duidelijk te maken dat het uit was met lanterfanten. Jacques ging uiteindelijk naar het prestigieuze Sciences Po, een opleiding politicologie voor de Franse elite. ‘Hij heeft altijd gedaan wat er van hem verwacht werd’, zegt Gurrey.

Hij trouwde met zijn studiegenote Bernadette Chodron de Courcel, mede op aandringen van zijn vader. Een huwelijk met de jonge aristocrate zou Jacques doen stijgen op de sociale ladder, ook al had die zich tijdens een studieperiode in de Verenigde Staten verloofd met een Amerikaanse. Het was niet de eerste en zeker niet de laatste keer dat Jacques Bernadette bedroog, maar toch scheidde zij nooit van hem. Van de Française wordt gezegd dat zij verslingerd was aan de macht van haar man. Het paar kreeg twee kinderen: dochter Claude, die lang de communicatie deed voor haar vader, en arts Laurence. Haar problemen – ze had een eetstoornis en deed meerdere zelfmoordpogingen – waren het grote drama in het leven van de Chiracs.

Dwerg

De president die ieders vriend was, maakte ook vijanden. Zijn grootste en bekendste vete is die met Nicolas Sarkozy. De veelbelovende politicus raakte begin jaren negentig hecht bevriend met de familie Chirac. Maar toen premier Edouard Balladur in 1995 bekend maakte dat hij meedeed aan de presidentsverkiezingen, net als Chirac, stapte Sarko zonder pardon over naar het andere kamp. Dat was voor Chirac een dolksteek in de rug. Zelfs toen hij al aan het dementeren was, zou de naam van ‘de dwerg’ grote ergernis bij het ex-staatshoofd hebben opgeroepen.

Het verraad van Sarkozy en anderen heeft Chirac veranderd, zegt Franz-Olivier Giesbert, een van zijn kritische biografen. Hij trof de politicus begin jaren zeventig tijdens een werkbezoek achteraf aan in een kamertje met een zwaar gehandicapte. Chirac zat geknield naast de jongen, hield zijn hand vast en praatte op zachte toon tegen hem, net zolang tot hij tot hem doordrong. ‘Toch is dat dezelfde figuur die onophoudelijk liegt, belooft, bedriegt en met zeker cynisme zijn vijanden neutraliseert, iemand die de kunst van de politieke moord verstaat’, aldus de schrijver.

Chirac werd ‘de luie koning’ genoemd, die ‘anderhalve hervorming’ doorvoerde. Andere verwijten aan zijn adres dat hij ‘visieloos’ was en ‘beter in het veroveren van de macht dan het uitvoeren ervan’.

Daar is journaliste Béatrice Gurrey het niet mee eens. ‘Hij heeft veel betekend voor de buitenlandse politiek. Chirac was een groot kenner van Afrika, Azië, de Verenigde Staten en Rusland, als burgemeester van Parijs bouwde hij een groot internationaal netwerk op.’ Maar liegen kon hij ook, geeft de Française toe. ‘Er zijn heel wat affaires geweest, de familie Chirac heeft goed geprofiteerd van de Franse staat.’ Dat hij in 1995 erkende dat de Franse staat een rol heeft gespeeld bij een grote razzia in 1942, waarbij ruim 13.000 joden werden gedeporteerd, ging de geschiedenisboeken in. Net als zijn ‘nee’ tegen George Bush’s oorlog in Irak. Andere hoogtepunten zijn een hervorming van het pensioenstelsel en het terugdringen van het aantal verkeersdoden. Toch een wat mager resultaat voor een president die twaalf jaar lang op het Élysée zat.

Toen Chirac in 2007 afzwaaide, wachtte hem een onaangename afsluiting van zijn carrière: een rechtszaak vanwege gesjoemel met baantjes toen hij burgemeester was van Parijs. Met geld van de gemeente werden zeven werknemers van de RPR betaald. Bernadette wist het zo te regelen dat het UMP het leeuwendeel van de 2,2 miljoen schuld aan de gemeente betaalde. Ook zorgde zij ervoor dat Chichi niet in de rechtszaal hoefde te verschijnen vanwege zijn ziekte. Het ex-staatshoofd werd bij verstek tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van twee jaar veroordeeld.

Een sneu einde voor de flamboyante Chirac? Dat valt mee. Het is de meest geliefde oud-president, 63 procent van zijn landgenoten vond hem een goed staatshoofd. ‘Het is zijn charisma’, zegt Gurrey. ‘De Fransen waardeerden zijn enthousiasme, dat hij van het leven hield, van lekker eten, drinken en vrouwen.’ Kortom: hij was net als zij.