In het spoor van de bekendste street artist van Charkiv: ‘Humor is de Oekraïense superkracht’

Een nieuwe Belgische docufilm brengt het verhaal van Gamlet, Charkivs bekendste street artist die ondanks de oorlog koppig blijft voortwerken.

Op een verkoold autowrak krabbelt hij, gehurkt naast een ander uitgebrand wrak, een slogan op de linkerportier. ‘Izjoem is een stad van hevige emoties’ staat er treiterig, in sierlijke letters. Het openingsbeeld van Gamlet grijpt naar de keel.

De film volgt de levenswandel van Hamlet Zinkivsky, die onder zijn artiestennaam Gamlet Charkivs bekendste street artist is. Ondanks de voortdurende dreiging van bombardementen blijft hij – op bevel van de lokale legerleiding – koppig voortwerken. Regisseur Jan Beddegenoodts, die de film op woensdag 5 juni voorstelt in De Studio in Antwerpen, raakte Gamlet toevallig op het spoor toen hij samen met socioloog Pascal Gielen Oekraïense kunstenaars interviewde.

Veertig dagen lang volgde Beddegenoodts de artiest, terwijl hij zijn graffititekeningen op verlaten of half vernietigde gebouwen aanbrengt. ‘Toen ik van de trein stapte, stond Gamlet me op te wachten in een legerjeep met een soldaat aan het stuur’, vertelt Beddegenoodts. ‘Ik ben ingestapt, en pas veertig dagen later weer uitgestapt. Het klikte meteen.’

Het is opmerkelijk welke rol cultuur voor veel Oekraïners in deze oorlog lijkt te spelen.

Jan Beddegenoodts: Dat is in het begin inderdaad bevreemdend. Veel van Gamlets leeftijdsgenoten zijn naar het front gegaan om te vechten, terwijl hij thuis blijft om te tekenenen te schilderen. Aan het begin van de oorlog kreeg Gamlet het letterlijke bevel van de lokale commandant: blijf hier en teken. Ze geloven echt dat zijn kunst een soort verbindendende functie heeft. Hij maakt bijvoorbeeld muurschilderingen die mensen aanzetten om bloed te geven. Onder die tekening schrijft hij dan zijn typisch cryptische boodschappen,zoals: ‘jouw bloed kan vechten’. Die boodschap was zo indringend dat de Oekraïense overheid hem ondertussen heeft overgenomen.

Gamlet zelf is geen pacifist. Hij krijgt zelfs schietlessen van een vriendin die bij een vrijwilligersbataljon werkt.

Beddegenoodts: … en het is duidelijk dat hij er totaal niet voor geschikt is. Het lukt nog juist om zijn geweer te laden. Niet iedereen is in staat om op een slagveld, om het even cru te zeggen, mensen af te knallen. Dat maakt oorlog echt de hel: het dwingt mensen om dingen te doen die ze ten diepste verafschuwen. Met die scène probeer ik onszelf een spiegel voor te houden. In België is het heel gemakkelijk om te zeggen dat je pacifist bent.

Denkt u er zelf ondertussen anders over?

Beddegenoodts: Ergens blijf ik nog altijd denken dat ze beter zouden onderhandelen. Maar ik ben ook niet naïef: met Poetin gaat dat momenteel gewoon niet. En toch blijf ik hopen.

Een terugkerend fenomeen in de film is de humor van de Oekraïners in die verschrikkelijke toestand.

Beddegenoodts: (glimlacht) Zoals Gamlet het zelf zegt: humor is onze superkracht. Het is een manier om met een harde werkelijkheid om te gaan. Er is een prachtig moment wanneer hij een tekening maakt voor een soldaat die zijn onderbeen is kwijtgeraakt door een landmijn. Die soldaat heeft een strijkmachine op zijn bovenbeen laten zetten met een pijl naar beneden met als slogan: ‘plaats gemaakt voor het strijkijzer’.

Op een bepaald moment bezoeken jullie samen Izjoem, een stadje waar de Russen een bloedbad hebben aangericht. Hoe was dat?

Beddegenoodts: Enorm intens. Izjoem is grotendeels vernietigd. Hele gebouwen zijn kapotgeschoten en verbrand, vol kogelgaten. Gamlet is er heengegaan omdat hij er eerder enkele muurschilderingen had gemaakt. (denkt na) Wat altijd terugkeert, is hoezeer mensen op zoek gaan normaliteit. In Izjoem liepen we een oud vrouwtje tegen het lijf, die in het lokale winkeltje wat bijna vervallen vlees had meegekregen. Die ging ze aan de straatkatten uitdelen. Daarover vertelde ze enorm enthousiast. Zelfs als de oorlog zo alomtegenwoordig is, gaat het dagelijkse leven voort. Ook met Gamlet: hij staat op, drinkt koffie, rookt een sigaret en gaat aan het werk.

Gamlet lijkt in de film eigenlijk niet echt met de vijand bezig. Verbaast je dat?

Beddegenoodts: Er is een moment: wanneer zijn vriendin een Russisch liedje opzet, en hij haar vraagt om dat af te zetten omdat hij geen zin heeft in Russische muziek. Maar eigenlijk is dat inderdaad beperkt. Charkiv is natuurlijk bijzonder omdat de grote meerderheid van de inwoners Russisch spreekt. Veel Russischtalige Oekraïners zijn sinds de invasie overgeschakeld op Oekraïens. Ze hebben als het ware een deel van zichzelf moeten amputeren.