Na dertig jaar oorlog werken Armenië en Azerbeidzjan aan een vredesakkoord. Maar nieuwe confrontaties dreigen. Knack-journalist Kamiel Vermeylen trok naar het grensgebied tussen beide landen, waar lokale Armenen halsoverkop hun land moesten afstaan.
In het noordoostelijke gehucht Kirants, op drie uur rijden van de Armeense hoofdstad Jerevan, staan de zenuwen gespannen. In de omliggende heuvels hebben Armeense en Azerbeidzjaanse soldaten zich ingegraven, imposante vlaggenmasten geven hun posities aan. Op de hoofdweg scheuren terreinwagens met grenswachten voorbij, foto’s nemen of filmen is niet zomaar toegelaten. In het bergdorpje staat een kraaknieuw basisschooltje, waar een dertigtal leerlingen les volgen. Bij de start van de bouw twee jaar geleden lag de grens met Azerbeidzjan nog een honderdtal meter verderop. Nu scheiden alleen een nieuwe geasfalteerde weg en een metershoge betonnen muur de speelplaats van ’s lands aartsvijand.
We zijn in de zuidelijke Kaukasus, een bergachtige regio, die zowel tussen de Zwarte en de Kaspische Zee als tussen de regionale grootmachten Rusland, Turkije en Iran gekneld zit.
‘Misschien is de Kaukasus wel de enige regio ter wereld waar je in twee uur tijd in drie verschillende oorlogen kunt belanden’, schrijft de Duits-Iraanse schrijver Navid Kermani in zijn boek Langs de graven van Europa. Het conflict tussen Azerbeidzjan en Armenië is er daar een van, en zeker de inwoners aan weerszijden van de grens hebben daar ervaring mee. Steeds stond de betwiste regio Nagorno-Karabach centraal. Zo’n dertig jaar geleden veroverde Armenië het gebied op Azerbeidzjan. Maar rustig werd het nooit en geregeld braken er grootschalige gevechten uit. In september 2023 wist Azerbeidzjan de regio volledig terug te winnen, waarna zo’n honderdduizend etnische Armenen naar hun vaderland zijn gevlucht.
Azerbeidzjan staat niet alleen militair en economisch veel sterker dan Armenië, het heeft met Turkije en Rusland ook erg machtige bondgenoten.
Protesten
In de nasleep van het wapengekletter begonnen Azerbeidzjan en Armenië met vredesonderhandelingen, en daarbij staat Armenië het zwakst. Zo ziet het land zich ertoe gedwongen om grondgebied af te staan, onder meer in Kirants en drie andere buurtdorpen. Inwoners moesten er de voorbije maanden hun velden prijsgeven, een tiental huizen ging onherroepelijk tegen de vlakte.
Ook de gepensioneerde militair Armen, die zijn woning erfde van zijn grootvader, moest afstand doen van een deel van zijn domein. ‘Vroeger kweekte ik hier kiwi’s en granaatappels, maar daar heb ik nu geen plaats meer voor’, zegt hij in de portiek van zijn huis. Bescherming biedt de nieuwe metershoge grensmuur in het dorp niet, meent Armen. ‘Het echte gevaar komt hier uit de lucht. Azerbeidzjan krijgt van Turkije hoogtechnologische drones en daar is geen muur tegen bestand. De muur staat er vooral om psychologische redenen, zodat we niet op verloren land hoeven te kijken.’
In Armenië is er weinig begrip voor de toegevingen aan Azerbeidzjan. Uit protest tegen de nieuwe grenzen blokkeerden dit voorjaar honderden demonstranten wekenlang de hoofdweg in Kirants. Er kwam een grote politiemacht aan te pas om de blokkade op te heffen.
En ook elders in het land heerst er onvrede over de gang van zaken. Op het Plein van de Republiek in Jerevan, waar ook de ambtswoning van premier Nikol Pasjinjan is gevestigd, braken meermaals protesten uit, aangevuurd door de uiterst nationalistische aartsbisschop Bagrat Galstanyan, die onlangs zelfs zijn kerkelijke positie opgaf om de politiek in te gaan. Pasjinjan is niet erg geliefd, maar hij mag van geluk spreken dat zijn opponenten nóg minder geliefd zijn: uit een recente rondvraag blijkt dat maar liefst 61 procent van de Armenen geen enkele politicus vertrouwt.
Sovjetkaarten
Azerbeidzjan staat niet alleen militair en economisch veel sterker dan Armenië, het heeft met Turkije en Rusland ook erg machtige bondgenoten. Tot voor enkele jaren gold Moskou nog als de belangrijkste beschermheer van Armenië, maar nog voor de Armeense democratische revolutie van 2018 begon die steun al af te kalven. Niet één keer kwam Rusland Armenië te hulp wanneer Azerbeidzjaanse troepen zich op Armeens grondgebied waagden, ook al zaten beide landen in een veiligheidsorganisatie waarvan de leden elkaar bijstand beloofden in zulke situaties.
Nu probeert Armenië de banden met Turkije aan te halen en samen te werken met Iran. Het richt zich ook steeds meer tot de Europese Unie. Vooral Frankrijk geldt als een uitgesproken bondgenoot van Armenië. Ook andere Europese lidstaten, waaronder België, openen nu een ambassade in Jerevan.
Hoewel de vredesonderhandelingen vergevorderd heten te zijn, heeft de Armeense premier Pasjinjan nog heel wat kopzorgen. De Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev is met voorsprong de machtigste man aan de onderhandelingstafel en hij eist onder meer nog dat Armenië de aanspraak op Nagorno-Karabach uit de preambule van zijn grondwet verwijdert. Bovendien blijven de discussies over de concrete grenslijnen doorlopen. Een van de discussiepunten gaat over de vraag op welke historische kaarten Azerbeidzjan en Armenië zich mogen beroepen. De ene Sovjetkaart is namelijk de andere niet en kan dus in het voordeel van Armenië of Azerbeidzjan spelen.
Oorlogsretoriek
Sommige Europese diplomaten zijn zelfs van oordeel dat Azerbeidzjan bereid is om opnieuw de confrontatie met Armenië aan te gaan, zelfs al kort na de COP29-klimaatconferentie die in Baku plaatsvindt.
Op het terrein zijn er weliswaar geen duidelijke aanwijzingen van een militaire operatie, maar ze verwijzen in de eerste plaats naar de verklaringen en het taalgebruik van Aliyev. ‘We hebben geen nieuwe oorlog nodig. We hebben bereikt wat we wilden: historische gerechtigheid is geschied, we hebben onze nationale waardigheid hersteld en de vijand op zijn plaats gezet’, zei hij nog in november 2023. Niet veel later klonk het heel anders. ‘In de loop van de twintigste eeuw werd Azerbeidzjaans land perceel voor perceel aan Armenië gegeven. In 1918, een dag na de oprichting van de republiek Azerbeidzjan, ging Jerevan helaas naar Armenië. Dat had geen basis: Jerevan is een oude Azerbeidzjaanse stad!’, luidde de boodschap in januari. Vandaag spreekt Aliyev over Armenen als ‘verraderlijke en bloeddorstige vandalen, barbaren en wilden.’
Vandaag spreekt de Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev over Armenen als ‘verraderlijke en bloeddorstige vandalen, barbaren en wilden’.
‘Het is een klassiek staaltje dwangdiplomatie’, aldus Thomas De Waal, Kaukasuskenner bij het Carnegie Endowment for International Peace. ‘Voortdurend dreigen met geweld en tegelijkertijd blijven praten over een akkoord dat je kunt verkopen als een totale overwinning. Maar dat tijd rekken houdt ook gevaren in. In Armenië blijft Pasjinjan namelijk niet eeuwig aan de macht, en hij is tenminste iemand met wie Azerbeidzjan zaken kan doen.’
Ook de Azerbeidzjaanse journalist Rovshan Mammadov is die mening toegedaan. ‘Aliyevs retoriek is er in de eerste plaats op gericht om de steun van zijn bevolking te behouden. De vraag is natuurlijk waar dat ophoudt. De geopolitieke sterren staan alvast gunstig om opnieuw de confrontatie op te zoeken: Iran heeft in het Midden-Oosten wel wat anders aan zijn hoofd, Europa zit in de zoveelste crisis en de Verenigde Staten zijn bezig met een machtsoverdracht. Ook in 2020 brak de oorlog rond de Amerikaanse verkiezingen uit.’
Rode lijn
Voor eventuele nieuwe confrontaties kijken sommigen naar de Zuid-Armeense provincie Sjoenik, die Azerbeidzjan van zijn exclave Nachitsjevan scheidt. Al jarenlang vraagt Aliyev daar een directe transport- en communicatieverbinding tussen beide delen van zijn land – ook wel de Zangezur-corridor genaamd. Armenië is niet per se tegen, maar wil tot onvrede van Baku de controle over de corridor niet uit handen geven – dat zou het land eenvoudigweg in tweeën splijten.
De kwestie maakt geen deel meer uit van de lopende vredesgesprekken. Rusland kijkt met meer dan een half oog toe: door de westerse economische sancties kan het een nieuwe transportroute naar onder meer Turkije best gebruiken. Tegen die achtergrond stelt het Kremlin zowel Armenië als Azerbeidzjan al jarenlang voor om de veiligheidsdienst FSB voor de bewaking van de corridor in te laten staan. Daar heeft Rusland namelijk ervaring mee, aangezien eenheden van diezelfde FSB tot vorig jaar als vermeende vredesmacht tussen Azerbeidzjan en Armenië opereerden.
‘Iran wil niet dat zijn handelsstromen naar Armenië en de Zwarte Zee onderbroken worden. Dat is een duidelijke rode lijn.’
Maar Iran, dat grenst aan de Armeense provincie Sjoenik, heeft zo zijn bezwaren, aldus Mammadov. ‘Een internationale corridor is voor Teheran geen probleem, maar wel als die onder controle komt te staan van Azerbeidzjan of Rusland. Iran wil niet dat zijn handelsstromen naar Armenië en de Zwarte Zee onderbroken worden. Dat is een duidelijke rode lijn. Niet toevallig hield Iran de voorbije jaren meerdere militaire oefeningen aan de grens met Azerbeidzjan. In Baku hebben ze die boodschap wel begrepen’.
Ook de Iraanse journaliste Fereshteh Sadeghi ziet het zo. ‘Iran dreigt met militair optreden indien Azerbeidzjan in de provincie Sjoenik de grens zou proberen te veranderen’, schrijft ze vanuit Teheran. ‘Maar het debacle in het Midden-Oosten en de terughoudende Iraanse reactie op de aanval van Israël in oktober zouden ertoe kunnen leiden dat Azerbeidzjan verkeerde berekeningen maakt over de zwakte van Iran.’
Dat het Iran menens is, mocht ook de Russische ambassadeur in Teheran ervaren. Toen Moskou onlangs opnieuw suggereerde dat het voor de bewaking van de Zangezur-corridor kan instaan, werd hij op het matje geroepen. ‘In de zuidelijke Kaukasus zijn Rusland en Iran geen bondgenoten’, liet de Iraanse ambassadeur in Armenië vorige week optekenen.
De Europese Unie lijkt alvast op die strubbelingen te willen inspelen. De Iraanse en Franse ambassadeurs in Jerevan zitten vaak rond de tafel en de Europese Investeringsbank keurde midden oktober een lening van ruim 200 miljoen euro goed voor de transportroute tussen Armenië en Iran. Maar het mag wat meer zijn, meent Mammadov. ‘Het is duidelijk dat Moskou en Teheran zowel economisch als politiek op elkaar aangewezen zijn. Maar hier in de zuidelijke Kaukasus verschillen hun belangen fundamenteel, en dat zal niet snel opgelost raken. Dat biedt kansen voor het Westen en die moet het veel beter benutten.’
Staat Armenië voor een nieuwe genocide?
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier