Ilja Jasjin, deel van de grote gevangenenruil: ‘Ik wilde in Rusland blijven’

Hij werd op 1 augustus vrijgelaten bij de grootste gevangenenruil tussen Rusland en het Westen ooit. Maar blij is Ilja Jasjin niet. ‘Dit was niet het plan, de echte kandidaat rot in zijn cel.’

Ilja Jasjin (41) zit in de lobby van een onopvallend hotel in het noorden van Berlijn. Wanneer we hem te zien krijgen, zijn er vier dagen verstreken sinds de Russische oppositieactivist werd uitgewisseld in de grootste gevangenenruil tussen het Westen en Rusland ooit. Zijn vrienden zitten om hem heen aan tafel. Stuk voor stuk zijn het Russische activisten in ballingschap – en totaal onverwacht zit Jasjin nu tussen hen. Daar mag al eens op gedronken worden, met een Aperol Spritz.

Jasjin is een van de meest prominente oppositiepolitici van Rusland. Na zijn studie politieke wetenschappen vocht hij onvermoeibaar tegen de machthebbers in het Kremlin. Jasjin was een metgezel van de vermoorde oppositie politicus Boris Nemtsov en een vriend van de overleden Kremlincriticus Alexei Navalny. In december 2022 veroordeelde een rechtbank in Moskou hem tot achtenhalf jaar in een strafkolonie. Hij werd op 1 augustus 2024 vrijgelaten in een historische gevangenenruil.

Hoe voelt u zich, na de spanning van de voorbije dagen?

Ilja Jasjin: Vrijheid is natuurlijk prettiger dan gevangenschap. Ik kan hier in mijn leunstoel luieren, koffiedrinken en mijn vrienden omhelzen. Maar het is moeilijk te accepteren dat de prijs van mijn vrijheid de vrijlating van een moordenaar is. Iemand die een ander heeft neergeschoten in Berlijn. Het is moeilijk te bevatten dat veel van mijn onschuldige strijdmakkers nog altijd achter de tralies zitten. Ik ben persoonlijk verantwoordelijk voor hun lot.

Waarom?

Jasjin: Zij hadden op het vliegtuig naar Ankara moeten zitten in mijn plaats. Ik wilde in Rusland blijven, ongeacht het risico. Het kwam Vladimir Poetin goed uit om mij te deporteren. In Rusland weegt het woord van een oppositielid zwaarder dan in het buitenland. Daarom werd ik niet echt uitgewisseld maar met geweld het land uitgezet.

U hebt meer dan twee jaar vastgezeten omdat u het Russische leger zou hebben beledigd.

Jasjin: De tijd heeft me uitgeput. Een paar dagen geleden zat ik nog in mijn kleine cel, en plotseling zit ik op mijn eigen persconferentie. Ik voel me helemaal gedesoriënteerd. Ik zou graag mijn gsm uitzetten, een wandeling op het platteland maken, mijn ouders zien, slapen. Maar dat kan ik me niet veroorloven, ik moet werken.

U hebt uw leven gewijd aan politieke actie. Sinds het begin van de jaren negentig vecht u als oppositieactivist tegen Poetin. In december 2022 werd u veroordeeld tot meer dan acht jaar gevangenisstraf. Was dat uw moeilijkste moment?

Jasjin: Nee. Andere gebeurtenissen waren nog donkerder. Op 27 februari 2015 werd Boris Nemtsov doodgeschoten. Op 16 februari 2024 werd Alexei Navalny vermoord. Hun dood was een verlies voor de Russische samenleving. En ik heb twee goede vrienden verloren.

Hoe denkt u aan hen terug?

Jasjin: Boris leerde me om geduldig te zijn en niet te wanhopen, vooral als activist. Zijn enthousiasme was aanstekelijk. Na zijn dood moest ik een manier vinden om optimistisch te blijven. En met Navalny ben ik opgegroeid. We strompelden al die jaren samen op ons politieke pad. Toen hij stierf, was het alsof er een stuk uit mijn hart werd gerukt.

En dan was er natuurlijk 24 februari 2022, de invasie in Oekraïne. De oorlog is een strijd tussen vrijheid en tirannie, tussen goed en kwaad. En tegelijk is het mijn persoonlijke oorlog. Natuurlijk zijn mijn verwondingen niet zo erg als die van de Oekraïners die vrienden en familie hebben verloren. Ik wil de twee niet met elkaar vergelijken. Maar omdat ik me tegen deze oorlog uitsprak en de Russen op mijn YouTube-kanaal vertelde over de oorlogsmisdaden van het Russische leger, werd ik veroordeeld tot een monsterlijke gevangenisstraf.

U zette uw politieke strijd voort in de gevangenis.

Jasjin: Ik werkte intensiever in de cel dan toen ik vrij was. Ik schreef teksten, mijn boek werd gepubliceerd, ik gaf interviews in de vorm van brieven en probeerde het grote publiek te bereiken. Maar ook de gevangenen.

Hoe deed u dat?

Jasjin: Mensen werden voor mijn ogen gerekruteerd uit de gevangenissen. Ik probeerde hen af te raden om naar het front te gaan. Ik legde hen uit dat het belangrijk was om hun eigen leven te redden voor het welzijn van hun families. Ik zei hen dat het misdadig was om met wapens de grens over te steken, immoreel om voor geld te doden. En voor religieuze mensen citeerde ik uit de Bijbel.

Luisterden de gevangenen naar u?

Jasjin: Ik kon drie mannen overhalen om niet naar het front te gaan. Dertig anderen deden het wel.

Omdat ze Poetins propaganda over vechten tegen het Westen geloofden?

Jasjin: Nee. Veel gevangenen daar zijn anders. Ze kicken op avontuur, liggen niet wakker van een misdaad. Voor hen werd de oorlog een spelletje Russische roulette. Veel geld, veel risico. Daar kun je moeilijk tegenop. Anderen wisten gewoon niet beter. Ik herinner me een jongen van 19, die vastzat omdat hij in de supermarkt eten had gestolen. Hij tekende het rekruteringscontract uit pure domheid. We zaten samen in de barakken, en elke avond had ik geprobeerd om hem op andere gedachten te brengen. Ik hoorde later dat hij tijdens zijn eerste gevecht aan stukken is geblazen. Ik heb hem niet kunnen redden. Dat is mijn persoonlijke tragedie.

Wat heeft u geholpen om in de gevangenis vol te houden?

Jasjin: Het sterkte me om te weten dat wat ik deed juist was. En ik kreeg bijna 30.000 brieven en kaartjes, uit Keulen, Madrid, uit alle delen van Rusland. Sommige mensen schreven dat me steunden, andere vroegen om advies, nog andere zochten troost. Er was geen dag dat ik me eenzaam of vergeten voelde.

U zat tegelijkertijd in de gevangenis met Navalny. Hoe hebt u zijn dood vernomen?

Jasjin: Een cipier vertelde me dat hij was overleden. Ik geloofde hem niet. Er deden voortdurend geruchten de ronde dat hij was gestorven tijdens een transport. Twee dagen later kwam mijn advocaat, en hij vertelde me dat het waar was. Het werd zwart voor mijn ogen. Maar ik moest me vermannen en doorgaan met wat Navalny was begonnen.

U zei dat u uw gevangenschap ook zag als een strijd tegen het regime.

Jasjin: Een politicus heeft alleen maar woorden, niets meer. Wie van een afstandje kritiek heeft op de staatsmacht wordt in Rusland niet serieus genomen. Maar wie bereid is een prijs te betalen voor zijn woorden, geeft ze betekenis en wint respect – zelfs van zijn tegenstanders.

In de gevangenis werd u afgeschermd van het publiek.

Jasjin: Niet helemaal. Oppositiepolitici hebben in Rusland nog altijd een publiek tribunaal: de rechtszaal. Daar heb ik gebruik van gemaakt. Op elke procesdag veroordeelde ik de oorlog, noemde ik Poetin een oorlogsmisdadiger en eiste ik de terugtrekking van de Russische troepen.

Niet dat u daarmee iets kon veranderen.

Jasjin: Het alternatief zou zijn geweest om te emigreren. Ik wilde in Rusland blijven.

Hoe is de gevangenenruil precies verlopen?

Jasjin: De zaterdag ervoor haalden de bewakers me uit mijn cel in het gevangenkamp. Ze zeiden dat ik een afspraak had met de directeur, maar dat was een smoes zodat ik geen weerstand zou bieden. In plaats daarvan zetten ze me op een bus. Ik werd naar de Lefortovo FSB-gevangenis in Moskou gestuurd. Op de dinsdag voor de uitwisseling vroeg het hoofd van de gevangenis of ik een aanvraag tot clementie wilde schrijven. Ik weigerde. Ik zei: ‘Voor mij is Poetin een oorlogsmisdadiger die ik niet om clementie kan vragen.’

Had u toen al het vermoeden dat u uitgewisseld zou worden?

Jasjin: Toen het tot me doordrong, schreef ik op woensdagochtend, de dag voor de uitwisseling, een verklaring aan het hoofd van het detentiecentrum. Ik wees erop dat de Russische grondwet verbiedt om burgers tegen hun wil uit te wijzen. Ik drong aan op mijn recht om in Rusland te blijven. Maar in plaats van zich aan de wet te houden, stuurden ze de volgende dag bewakers om me uit mijn cel te halen.

U wist toen dat uw woorden niet hadden geholpen?

Jasjin: Nog niet. Gemaskerde mannen met geweren leidden me de straat op. Ze zetten me in een bus. Ik mocht niet om me heen kijken. Na tien minuten zag ik uit mijn ooghoeken Lilia Tsjansjeva, een collega van Navalny. Toen begon het tot me door te dringen. Het volgende uur kwamen er steeds meer mensen bij. Ik was erg blij om Vladimir Kara-Mursa, Alexandra Skochilenko, Andrei Pivovarov en Oleg Orlov te zien. Maar ik wachtte op iemand anders.

Op wie?

Jasjin: Alexei Gorinov, een lokale politicus. Hij mist een deel van een long. Hij zit in dezelfde kolonie als waar Navalny zat, wordt gemarteld, pendelt tussen een strafcel en een militair ziekenhuis. Ik heb Joe Biden, Volodymyr Zelensky en zelfs Poetin om zijn vrijlating gesmeekt.

Gorionov behoorde niet tot de 16 mensen die zijn vrijgelaten.

Jasjin: Ik kon het niet geloven. Ik ben gezond, klaar om mijn strijd vanuit de gevangenis voort te zetten, en hij moet blijven rotten in een cel. Ik weet nu dat Gorinov op alle uitwisselingslijsten stond. Hij had op dat vliegtuig moeten zitten. Duitse ambtenaren vertelden me dat de FSB-officieren mij gewoon hadden meegenomen in plaats van hem. Toen het vliegtuig landde, moest Duitsland een beslissing nemen: de geschonden deal accepteren, of het vliegtuig terugsturen en de hele uitwisseling annuleren.

U wilde na de landing in Turkije liever een vliegtuigticket kopen en terugkeren naar Rusland.

Jasjin: Ja, maar zowel de Duitsers als de Russen vertelden me dat dit elke nieuwe gevangenenruil in gevaar zou brengen.

In Duitsland werd u verwelkomd door bondskanselier Olaf Scholz.

Jasjin: Hij schudde ons allemaal de hand en zei dat het de taak van de Duitsers was om levens te redden.

Hij zei ook dat hij hoopte dat het niet de laatste uitwisseling zou zijn.

U waarschuwde dat een dergelijke uitwisseling Poetin zou aanmoedigen om nieuwe gijzelaars te nemen. Was de deal een vergissing?

Jasjin: In Rusland zullen er mensen in de gevangenis blijven zitten zodat ze later kunnen worden uitgewisseld voor criminelen en spionnen. Het is een oude discussie: moeten we met terroristen onderhandelen over gijzelaars?

Wat vindt u?

Jasjin: De kanselier stond voor een moeilijk dilemma. Hij redde verschillende levens, maar gaf in ruil daarvoor een moordenaar de vrijheid. (stilte) Ik zou hetzelfde hebben gedaan als hij.

Poetins agenten reizen ook naar het buitenland. Maakt u zich zorgen over uw veiligheid?

Jasjin: Toen we werden uitgewisseld, zeiden agenten van de Russische geheime dienst: ‘Kijk uit wat je daar zegt, misschien komt Krasikov terug om je te halen.’ Dat was maar een grapje, maar het bezorgt me nog altijd rillingen. Maar als je als Rus tegen het regime van Poetin vecht, weet je dat je ontvoerd of vergiftigd kunt worden.

In Duitsland kregen we trouwens de vraag of we persoonlijke bescherming nodig hadden. Ik heb geweigerd. Duitse belastingbetalers moeten niet voor mijn veiligheid betalen.

© Der Spiegel